Tempo libre, actividades de lecer e deporte
2. Tempo libre, actividades de lecer e deporte
O deporte contemporáneo determina un campo de actividades sociais que forma parte, desde as súas orixes, das actividades de lecer e tempo libre propias das sociedades industriais e urbanas. Por iso, non é posible separar o estudo do deporte e dos seus cambios nas actuais sociedades avanzadas, da comprensión do papel que desempeñan os usos de tempo libre e as prácticas de lecer nestas sociedades. O presente capítulo está dedicado ao estudo do deporte en tanto que parte constitutiva das actividades de lecer e tempo libre, xa que non é posible entender cabalmente o sistema deportivo vixente nun momento dado nunha sociedade determinada, sen coñecer a súa posición no sistema social máis amplo que determinan tales actividades.
Como paso previo á análise empírica das actividades de tempo libre que realiza a poboación estudada na presente enquisa, procederemos a precisar conceptualmente as categorías teóricas que se empregan ao longo do capítulo.
2.1. Traballo, tempo libre, lecer e deporte
A escisión entre traballo e tempo libre é unha das características máis sobresalientes na vida cotiá das poboacións das sociedades industriais e urbanas. O tempo de traballo, isto é, o dedicado a realizar actividades produtivas que ofrecen un resultado con valor económico ou social, atópase claramente separado para a maior parte das poboacións nas sociedades avanzadas, ao contrario do que ocorreu durante séculos nas sociedades agrarias, do tempo de non traballo. Á súa vez, por tempo de non traballo enténdese toda actividade que se atopa fóra do programa e obrigacións das tarefas produtivas. Un tempo que inclúe o dedicado a realizar actividades de lecer, o dedicado a outras actividades propias da vida íntima como son as de mantemento persoal e familiar, e tamén o denominado tempo residual.
No descubrimento do lecer como tempo libre eminentemente persoal, isto é, opcionalmente integrador e identificador da persoa, radica un dos sentidos máis profundos do que o sociólogo francés Joffre Dumazedier denominase, fai máis de corenta anos, civilización do lecer, un termo que se continúa utilizando con moita frecuencia para caracterizar o período civilizatorio das sociedades modernas, pero cuxo significado máis preciso nunca foi ata agora suficientemente ben definido. Un lecer que non é só unha opción estritamente persoal, senón tamén e sobre todo, un feito social.
E é que o lecer, como pura posibilidade, depende dun tempo arrincado ao traballo, o tempo libre, que se consegue na medida en que se incrementa a produtividade e a riqueza material do conxunto da sociedade. É deste xeito como os logros da sociedade industrial van facendo posible a configuración dun novo espazo social que pode ser enchido por todo tipo de actividades (os leceres). Así pois, as actividades de lecer son elixidas os individuos polas súas cualidades de satisfacción persoal, e caracterízanse pola liberdade -é o resultado dunha elección libre-, o desinterese -o verdadeiro lecer exclúe o uso de toda actividade que sirva a calquera fin material ou social, aínda que tal actividade si estará suxeita ás leis da necesidade física e social-, a diversión -a primeira condición do lecer é a procura dun estado de satisfacción-, e o desenvolvemento da personalidade -o lecer está asociado, na configuración da civilización do lecer que idealmente suxire Dumazedier, á realización de potencialidades humanas non dirixidas, isto é, co home total no seu sentido humanístico máis elevado.
O carácter difuso, amplo e persoal do lecer, fai que o número de actividades que poden ser lecer sexa enorme, pois como observou o sociólogo norteamericano John Kelly, non existe tempo nin lugar nos que o lecer sexa completamente imposible. O común nas actividades de lecer é que cada persoa as elixe cun certo anticipo de satisfacción. Ningunha das actividades tiña que facerse necesaria e obrigatoriamente. Por iso, o que para uns é traballo ou obrigación, para outros é lecer satisfactorio, e viceversa.
Das diversas clasificacións de lecer que foron propostas, quizais a máis útil a efectos de segmentar as actividades de tempo libre potencialmente vividas e sentidas como actividades de lecer, é a proposta fai xa máis de dúas décadas por Roger Sue (1982) ao distinguir entre actividades de lecer de índole física, cultural, social e práctica.
As actividades físicas de lecer están orientadas ao logro do descanso persoal e ao restablecemento do equilibrio psicolóxico, sendo as máis frecuentes as que revisten un carácter físico-deportivo. As actividades de lecer culturais están orientadas ao desenvolvemento de actividades e coñecementos intelectuais, tales como lectura de libros, asistencia ao teatro e concertos, exposicións e museos, etc. Entre as actividades máis modernas de carácter cultural cabe encadrar a televisión, a radio, o cinema, a fotografía e todas as que viran en torno ao lecer dixital feito posible pola difusión dos computadores persoais e Internet.
As actividades sociais de lecer viran ao redor das relacións interpersoais e o asociacionismo, xa que para a súa realización os individuos teñen que cooperar e colaborar entre si en contextos específicos. A vida familiar é a primeira e máis importante de todas elas, sen esquecer as relacións con amigos, a frecuentación de bares, cafés e outros lugares de encontro social, o voluntariado, etc. Finalmente, as actividades de lecer de índole práctica comportan condutas que teñen unha finalidade utilitaria, tales como traballos de xardinaría e de bricolaxe e outras actividades domésticas sen ánimo de lucro. Tamén teñen unha orientación práctica o ir de compras e visitar centros comerciais, algúns denominados ultimamente tamén centros de lecer, que fan compatible o consumo de bens de interese persoal e familiar coa realización de actividades lúdicas (García Ferrando M. et ao., 2005: 368-370).
2.1.1. O deporte contemporáneo como actividade de tempo libre de índole física e social
O deporte moderno xorde primeiro na sociedade británica de mediados do século XIX como unha actividade de lecer das súas clases sociais máis privilexiadas. Pero na medida en que se van consolidando os logros de benestar da sociedade industrial en Gran Bretaña e outros países occidentais, as maiores dispoñibilidades de tempo libre de capas crecentes de poboación fan posible que determinadas prácticas deportivas váianse facendo cada vez máis populares. A refundación dos Xogos Olímpicos a finais do século XIX baséase nun concepto ocioso, e en certo xeito aínda aristocrático, do deporte. Un deporte que na filosofía olímpica cubertiniana débese practicar baixo as premisas coas que posteriormente se definirá idealmente a civilización do lecer: liberdade, desinterese, diversión e desenvolvemento da personalidade.
No longo século transcorrido desde a creación dos Xogos Olímpicos Modernos, o deporte ha ido configurando un campo social de actividade no que coexiste o deporte como profesión, isto é, como traballo produtivo, e o deporte como lecer e actividade de tempo libre. En realidade, existen outras formas deportivas que se manteñen máis ou menos equidistantes de ambos os tipos polares, o deporte como traballo e o deporte como actividade de tempo libre, por máis que desde o propio sistema deportivo profesional e de alta competición realízase un traballo produtivo de carácter social dirixido fundamentalmente ao entretemento (ocioso) de amplas capas de poboación, un entretemento que, paradoxalmente, compite coa práctica dun deporte como lecer físico na dispoñibilidade de tempo libre, xa que en certo xeito a máis tempo dedicado ao seguimento e goce do deporte espectáculo, menos tempo libre queda dispoñible para a práctica persoal e recreativa dun deporte no plano individual.
Pero a maior competencia que recibe desde unha perspectiva social e global a práctica individualizada e recreativa de deporte por dispor de suficiente tempo libre, non provén tanto do tempo que ocupan os espectáculos deportivos, como máis ben doutras actividades de lecer cada vez máis populares, diversificadas e mellor dotadas de apoios económicos, políticos e sociais para que continúen ampliando deste xeito o potente mercado de lecer nas sociedades de consumo masivo e afluente, como é o caso da sociedade española de comezos do século XXI. Os resultados obtidos na presente enquisa permiten establecer o referente empírico no que se desenvolven as prácticas de tempo libre da poboación española na actualidade.
2.2. O posicionamento do deporte entre as actividades de tempo libre: o reto por conseguir un espazo social propio
Co fin de configurar da forma máis precisa posible o campo de actividades de tempo libre ao que pode acceder, potencialmente, a poboación española, ampliouse a listaxe de actividades que se veu utilizando en pasadas enquisas. Unha ampliación que conduciu a incluír actividades cada vez máis frecuentadas nos últimos anos por amplas capas de poboación tales como o ir de compras a centros comerciais, ir de copas, acudir a establecementos de comida rápida, sen esquecer o cada vez máis absorbente e difuso lecer dixital, que ten na telefonía móbil, na navegación por Internet e nos videoxogos un campo de acción social que está a transformar rápida e radicalmente as sociedades contemporáneas. Tamén se incluíu o pasear como actividade de tempo libre, xa que a pesar de incluír varios indicadores sobre o paseo nas enquisas de 1990, 1995 e 2000, non figuraba na listaxe de actividades de tempo libre que se sometía á consideración dos entrevistados.
Os resultados que se presentan na Táboa 1 permiten coñecer as porcentaxes de poboación que realizan, con maior ou menor intensidade, as actividades de tempo libre sobre as que se preguntou. Tamén se presentan os resultados correspondentes á enquisa de 2000, o que permite coñecer os cambios que tiveron lugar nos usos de tempo libre da poboación española no últimos cinco anos.
Táboa 1. Emprego do tempo libre da poboación española, 2005-2000
| Tipo de actividade | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| Estar coa familia | 85 | 76 |
| Ver televisión | 78 | 69 |
| Pasear (*) | 67 | -- |
| Estar cos amigos/as | 65 | 56 |
| Escoitar música | 55 | 44 |
| Ler libros, revistas | 53 | 44 |
| Ouvir a radio | 47 | 37 |
| Ir de compras a centros comerciais (*) | 42 | -- |
| Ir ao cinema | 39 | 33 |
| Saír ao campo, ir de excursión | 39 | 30 |
| Ver deporte | 38 | 29 |
| Ir de copas (*) | 33 | -- |
| Facer deporte | 33 | 31 |
| Lecer dixital (**) | 31 | -- |
| Saír co meu noivo/a ou algún/a mozo/a | 26 | 16 |
| Non facer nada especial | 21 | 15 |
| Ir bailar | 19 | 18 |
| Facer traballos manuais | 18 | 14 |
| Ocuparse do xardín | 13 | 8 |
| Asistir a actos culturais (conferencias, exposicións) | 13 | 9 |
| Asistir a concertos, ópera | 12 | 9 |
| Frecuentar establecementos de comida rápida (*) | 11 | -- |
| Ir ao teatro | 11 | 7 |
| Ir a algunha asociación ou club | 9 | 7 |
| Outras respostas | 6 | 6 |
| Tocar un instrumento musical | 5 | 4 |
| Ir a reunións políticas | 2 | 1 |
| -8.170 | -5.160 |
(*) Actividades non incluídas no cuestionario de 2000
(**) A categoría “lecer dixital” corresponde á suma lóxica das actividades: navegar por Internet (25%), intercambiar MSM Móbil (17%), conversar por correo electrónico e chatear (14%), actividades incluídas por primeira vez na enquisa de 2005
As actividades de tempo libre, potencialmente vividas como lecer, de carácter social en sentido estrito, isto é, que conteñen un elemento asociativo de cooperación e colaboración en contextos específicos entre os individuos que as realizan, son moi frecuentes. En primeiro lugar o estar coa familia, o 85% e o estar con amigos, o 65%, seguidas a maior distancia por ir de copas, o 33%, o saír coa parella, o 26%, ir bailar, o 19%, acudir a establecementos de comida rápida, o 11%, ir a unha asociación ou club, o 9%, e ir a reunións políticas, o 2%.
As actividades de tempo libre de carácter cultural, seguindo a clasificación de Roger Sue que presentamos e desenvolvemos no apartado anterior, constitúen o núcleo de actividades que realiza un maior número de individuos a continuación das actividades de lecer de carácter social: ver televisión, o 78%, escoitar música, o 55%, ler libros ou revistas, o 53%, oir a radio, o 47%, ir ao cinema, o 39%, ver deporte, o 38%, asistir a actos culturais, o 13%, asistir a concertos, o 12%, ir ao teatro, o 11%, e tocar un instrumento musical, o 5%.
As actividades de tempo libre de carácter físico están menos diversificadas, e é o pasear a actividade que realiza unha maioría ampla da poboación española, o 67%. Xa a maior distancia porcentual atópase o saír ao campo e ir de excursión, o 39%; trátase dunha actividade realizada cada vez por un maior número de cidadáns, como actividade compensatoria da sedentaria e estresante vida urbana e metropolitana. A terceira e última actividade física incluída na Táboa 1 é facer deporte, que é realizada polo 33% da poboación.
En cuarto lugar atópanse as actividades de tempo libre cunha orientación práctica, isto é, cunha finalidade utilitaria, entre as que destacan a realización de traballos manuais, o 18%, e o ocuparse do xardín, o 13%.
É de sinalar que un 21% dos entrevistados non parece realizar ningún tipo de actividade en especial, quizais porque non lle atopan sentido ao tempo libre, xa que recoñecen que non fan nada en especial.
Outras respostas distintas de todas as anteriores foron sinaladas por un pequeno grupo de poboación, o 6%, que respondeu á pregunta sobre as actividades de tempo libre dando respostas que polo seu carácter tan especial, e nalgúns casos tan orixinal, non puideron incluírse entre as actividades propostas no cuestionario, que son as que aparecen detalladas na Táboa 1.
Con respecto aos resultados da pasada enquisa do 2000, produciuse un incremento das porcentaxes de poboación que realiza, con maior ou menor asiduidade, as diferentes actividades sinaladas, o que pode interpretarse como unha manifestación da intensificación da oferta das actividades de tempo libre que se atopan a disposición da poboación española nos últimos anos, e que poden practicarse como actividades de lecer persoal.
É de destacar con respecto ao obxectivo central deste traballo, que a actividade cultural “ver deporte” experimentou un incremento superior -do 29% en 2000 ao 38% en 2005-, ao rexistrado pola actividade física “facer deporte”, que só experimentou un incremento de dúas unidades porcentuais, do 31% en 2000 ao 33% en 2005.
Trátase, sen dúbida, do resultado máis relevante da presente análise das actividades de tempo libre, un resultado que pode interpretarse como a diferente resposta que está a dar a poboación á presenza masiva nos medios de comunicación españois, especialmente na televisión, das retransmisións de competicións dos deportes profesionais e de alto nivel, convertidos nun dos grandes espectáculos nacionais, e a evidentemente máis débil resposta dada á oferta, que afortunadamente non deixou de mellorar nos últimos anos, de actividades deportivas para a súa práctica persoal. Como se verá máis adiante, o abandono da práctica deportiva entre os mozos a idades cada vez máis temperás, atópase detrás do mediocre nivel, cuantitativamente falando, da práctica deportiva no ámbito nacional, abandono que non é compensado polo incremento da práctica cada vez máis ampla de actividades físico-deportivas entre a poboación maior de 55 anos.
Neste contexto de ampliación do campo social que determinan as actividades de tempo libre e de lecer, propio do avance dos procesos de posmodernidad na sociedade española de principios do século XXI, o deporte, na súa manifestación de práctica persoal, atópase sometido ao que se podería entender como unha forte competencia por parte doutras actividades de tempo libre con maior reclamo publicitario e consumista, entre elas o propio espectáculo deportivo. É deste xeito como a práctica deportiva atópase cada vez con maiores dificultades para dispor dun espazo social propio que, a partir dunha sólida cultura deportiva, pouco desenvolvida desgraciadamente ata agora na sociedade española, puidese facer fronte con maior éxito que na actualidade a unha crecente e poderosa oferta de actividades hedonistas e consumistas que dificultan, cando non impiden de feito, a consolidación de hábitos deportivos estables entre os segmentos máis novos de poboación.
Unha competencia doutras actividades de tempo libre que conduciu a que por primeira vez desde que se iniciasen as enquisas de hábitos deportivos, o facer deporte non se atope entre o dez actividades realizadas con maior frecuencia, en tanto que o ver deporte, continúa mantendo a súa privilexiada posición entre este grupo de actividades, como se observa no seguinte cadro:
O dez actividades de tempo libre realizadas con maior frecuencia, 2005-2000
| 2005 | 2000 |
|---|---|
| Estar coa familia | Estar coa familia |
| Ver televisión | Ver a televisión |
| Pasear (*) | Estar con amigo/as |
| Estar cos amigos/as | Ler libros e revistas |
| Escoitar música | Escoitar música |
| Ler libros, revistas | Oir a radio |
| Ouvir a radio | Ir ao cinema |
| Ir de compras a centros comerciais (*) | Facer deporte |
| Ir ao cinema | Saír ao campo |
| Saír ao campo | Ver deporte |
(*) Actividades non incluídas no cuestionario de 2000
A vida familiar e o ver televisión, actividades prototípicamente hogareñas nas sociedades contemporáneas, continúan ocupando os dous primeiros lugares en 2005, do mesmo xeito que o fixesen no 2000 e no resto de enquisas anteriores. Unha terceira actividade física, pasear, que non foi incluída nas enquisas anteriores, ocupa o terceiro lugar, por diante de estar con amigos, escoitar música, ler libros e revistas, oir a radio e ir ao cinema, que son o cinco actividades que tamén ocupaban lugares preferentes na enquisa de 2000.
Outra actividade non incluída na enquisa de 2000, o ir de compras a centros comerciais, ocupa o noveno lugar da presente enquisa de 2005, desprazando deste posto á actividade saír ao campo e de excursión que aparecía neste lugar na pasada enquisa.
A segunda actividade de carácter físico de tempo libre e lecer que aparece entre o dez primeiras actividades é saír ao campo e ir de excursión, que desprazou na enquisa de 2005 á actividade facer deporte que ocupaba o oitavo lugar na enquisa de 2000. A crecente urbanización da sociedade española cuxa poboación, de forma maioritaria, reside en medianas e grandes cidades, está a conducir a que o retorno ao ámbito rural e a procura do contacto coa Natureza converteuse nunha actividade prioritaria para ocupar o tempo de descanso dos días de festa e vacacións, dos que está salpicado, oportuna e estratexicamente, o calendario laboral.
Ben é certo que facer deporte ocupa o lugar décimo terceiro na lista de actividades de tempo libre, aínda que non deixa de ser significativo que se atope por detrás da actividade ver deporte, nunha clara manifestación dos avances do Homo Videns que segundo o sociólogo italiano Sartori caracteriza á sociedade posmoderna da información, fronte ao Homo Athleticus que aparece coa primeira modernidade urbana e industrial, pero cuxa presencia nas sociedades contemporáneas é cada vez máis problemática, debido aos factores de cambio social posindustrial e posmoderno que sinalamos no primeiro capítulo do presente traballo. De todos os xeitos, se se atende ao grao de frecuencia co que se realizan as diferentes actividades de tempo libre, o facer deporte atópase entre o dez actividades que se realizan con maior frecuencia, por diante de ver deporte e saír ao campo, como se comproba a continuación.
2.3. Frecuencia de realización das actividades de tempo libre: actividades máis desexadas
Unha dimensión imprescindible que se debe utilizar nos estudos das actividades de lecer e tempo libre, é a que se refire a a frecuencia da súa realización, xa que da ampla listaxe de actividades que se presentaron na Táboa 1, hainas que se realizan a diario en tanto que outras se realizan esporadicamente ou en tempos de descanso específicos, tales como fins de semana ou vacacións. Na Táboa 2 preséntanse o catorce actividades que realiza con maior frecuencia a poboación española.
Táboa 2. Grao de frecuencia de realización das actividades de tempo libre, 2005
| Tipo de actividade | Todos os días | 2 ou 3 veces semana | 1 vez semana | Con menos frecuencia | Vacacións |
|---|---|---|---|---|---|
| Ver televisión | 87 | 9 | 1 | 1 | 0 |
| Estar coa familia | 85 | 8 | 4 | 2 | 0 |
| Ouvir a radio | 78 | 14 | 4 | 3 | 0 |
| Escoitar música | 72 | 20 | 5 | 3 | 0 |
| Saír co meu noivo/a ou algún/a mozo/a | 51 | 30 | 13 | 4 | 0 |
| Ler libros, revistas | 49 | 28 | 11 | 9 | 1 |
| Lecer dixital | 48 | 30 | 13 | 8 | 0 |
| Pasear | 41 | 31 | 18 | 8 | 1 |
| Facer deporte | 19 | 58 | 10 | 9 | 3 |
| Ver deporte | 15 | 38 | 32 | 14 | 0 |
| Saír ao campo, ir de excursión | 4 | 6 | 25 | 52 | 11 |
| Frecuentar establecementos comida rápida | 3 | 8 | 29 | 57 | 3 |
| Ir de copas | 3 | 13 | 51 | 30 | 2 |
| Ir de compras a centros comerciais | 2 | 9 | 42 | 45 | 1 |
As actividades que se poden realizar no propio fogar e viran ao redor da vida familiar e íntima, son as que presentan unha maior frecuencia, practicamente diaria, de realización. Ver televisión, estar coa familia, oir a radio e escoitar música forman parte dos hábitos cotiáns da maior parte da poboación española. É de destacar que ver televisión, cun 87% de mencións de ser realizada todos os días, supera lixeiramente á actividade de estar coa familia, o 85%. Trátase dun resultado que ejemplifica perfectamente o carácter de Homo Videns da práctica totalidade da poboación, xa que aínda que non se poida estar todos os días coa propia familia por razóns de viaxe ou doutra índole, o ver a televisión pódese facer en calquera outro lugar xa que polo seu ubicuidad atópase a disposición de ser contemplada case por igual en zonas rurais que nas áreas metropolitanas, no propio fogar ou fóra del.
Tamén é de destacar que o lecer dixital é das actividades realizadas con maior frecuencia polo amplo segmento de poboación que o cultiva, xa que o 48% sinala que o realiza todos os días, o 30% dous ou tres veces por semana, e o 13% unha vez á semana.
Pasear e facer deporte son outras dúas actividades de lecer de carácter físico cuxos practicantes tamén as realizan con elevada frecuencia -ao redor do 70% dos practicantes de ambas as actividades realízanas polo menos dúas ou tres veces por semana-, e en cambio, o saír ao campo e ir de excursión realízase maioritariamente, o 63%, de forma esporádica ou en vacacións. Ver deporte tamén se realiza con relativa asiduidade, o 53% polo menos dúas veces por semana e outro 32% unha vez por semana.
O tres últimas actividades que se presentan na Táboa 2, irromperon con forza na sociedade española avanzada e do benestar da última década. Trátase de ir de copas, de compras a centros comerciais ou de lecer, e a establecementos de comida rápida, que se realizan sobre todo en fins de semana, o que as converte en competidoras, a efectos de dispor de tempo libre, da práctica deportiva, especialmente entre os segmentos máis novos de poboación.
As características produtivas propias das sociedades avanzadas, con traballos en todos os sectores que requiren menores esforzos físicos, e a propia oferta hedonista e consumista da rica oferta de lecer de natureza social e cultural, favorecen que se realicen actividades sedentarias como ver deporte, ou consumidoras de amplas cantidades de tempo libre e recursos económicos, como ir de copas ou a comprar a centros comerciais, que se realizan de forma rutineira a impulsos dunha oferta que conta con enormes recursos publicitarios que favorecen o seu consumo masivo. Por iso cabe supor que boa parte destas actividades conteñen un certo compoñente de alienación, de falta de liberdade, que as afasta das actividades que de forma ideal desexarían facer amplos segmentos de poboación implicados no referido consumo masificado.
Por iso ten sentido que na serie de enquisas de hábitos deportivos inclúase unha pregunta que se interesa polas actividades de tempo libre que lles gustaría facer aos entrevistados, no suposto idealizado de que dependese tan só da propia capacidade persoal o asumir a decisión de realizalo. E nos resultados da presente enquisa de 2005 veñen a confirmar os resultados obtidos en anteriores edicións, no sentido de que existe unha ampla e significativa diferenza entre as actividades que de feito realizan moitos individuos, e as que idealmente desexarían realmente facer.
Táboa 3. Actividades nas que lle gustaría á poboación empregar o seu tempo libre, 2005-2000
| Tipo de actividade | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| Estar coa familia | 51 | 39 |
| Pasear | 44 | (*) |
| Estar cos amigos/as | 42 | 31 |
| Ir ao cinema | 38 | 31 |
| Ver televisión | 34 | 24 |
| Saír ao campo, ir de excursión | 33 | 28 |
| Facer deporte | 31 | 28 |
| Escoitar música | 30 | 19 |
| Ler libros, revistas | 29 | 21 |
| Ir bailar | 23 | 19 |
| Ir ao teatro | 22 | 16 |
| Ouvir a radio | 22 | 12 |
| Ir de compras a centros comerciais | 22 | (*) |
| Ir de copas | 22 | (*) |
| Ver deporte | 20 | 13 |
| Navegar por Internet | 15 | (*) |
* Actividades non incluídas no cuestionario de 2000
Pasear é a actividade máis desexada, o 44%, só por detrás de estar coa familia, o 51%, como tamén son amplamente desexadas o saír ao campo e ir de excursión, o 33%, e practicar deporte, o 31%. Porcentaxes de poboación considerablemente superiores aos correspondentes a ir de compras e ir de copas, ambas as cun 22% de preferencias, e con ver deporte, só citado como actividade realmente desexada, isto é, asumida libre e voluntariamente, polo 20% dos entrevistados.
É de destacar, pois, que amplos segmentos de poboación desexarían ocupar o seu tempo libre, se só deles dependese, en actividades máis esixentes fisicamente como pasear e facer deporte, ou tamén máis esixentes intelectualmente como ler, ir ao teatro ou a bailar, ou máis favorecedoras das relacións de sociabilidad con familiares e amigos, aínda que non deixa de ser un desexo difícil de cumprir, pois tal como compróbase cos datos que se presentan na Táboa 3, os resultados apenas variaron con respecto aos da enquisa de 2000. E tal como sinalábase no traballo correspondente a esta última enquisa (García Ferrando, 2001a: 47), tratábase duns resultados similares aos obtidos nas enquisas de 1995 e 1990.
Cabe concluír desta análise introductorio sobre as actividades de tempo libre máis frecuentes entre a poboación española ao ser comparadas coas actividades máis desexadas, que existe un significativo desfasamento entre ambas, desfasamento que parece responder a factores estruturais así como a factores de personalidade, que obviamente non son de fácil control. Trátase dunha realidade que ofrece un serio desafío ao deseño de políticas educativas e sociais que sexan máis efectivas que as actuais, na corrección duns hábitos persoais e estilos de vida dominantes que son pouco propicios para o desenvolvemento de prácticas físicas e deportivas, máis acordes coas necesidades que presentan as poboacións pertencentes a sociedades avanzadas como a española.
Aínda que o desexo de facer máis deporte e de saír ao campo e ir de excursión con maior frecuencia atópase amplamente repartido entre toda a poboación, aparecen diferenzas significativas cando se configuran grupos sociais en función do sexo, a idade, o lugar de residencia e a posición social. Os datos que se presentan na Táboa 4 permiten acoutar empíricamente ditas diferenzas.
Táboa 4. Características da poboación á que lle gustaría empregar o seu tempo libre facendo deporte ou saíndo ao campo, 2005-2000
|
Características sociodemográficas |
Facer deporte | Saír ao campo | ||
|---|---|---|---|---|
| 2005 | 2000 | 2005 | 2000 | |
| Sexo | ||||
| Homes | 36 | 34 | 32 | 27 |
| Mulleres | 26 | 22 | 35 | 28 |
| Idade | ||||
| 15-24 anos | 41 | 38 | 29 | 23 |
| 25-34 anos | 39 | 34 | 35 | 29 |
| 35-44 anos | 35 | 32 | 36 | 32 |
| 45-54 anos | 28 | 23 | 35 | 32 |
| 55-65 anos | 19 | 17 | 36 | 24 |
| Máis de 65 anos | 14 | 11 | 28 | 22 |
| Tamaño municipio | ||||
| Menos de 2.000 | 26 | 25 | 31 | 23 |
| Máis de 400.000 | 33 | 31 | 34 | 37 |
| Posición social* | ||||
| Baixa | 23 | 22 | 31 | 23 |
| Media | 33 | 29 | 34 | 27 |
| Alta | 40 | 35 | 34 | 34 |
* A posición social é unha variable analítica construída a partir do nivel de estudos, tipo de ocupación, idade, sexo e lugar de residencia dos entrevistados. Para o conxunto da poboación española a súa distribución, na presente enquisa de 2005, é a seguinte: baixa, 29%, media, 55% e alta, 16%.
Os homes desexarían en maior proporción que as mulleres facer deporte, 36% fronte a 22%, e o contrario ocorre co desexo de saír ao campo e ir de excursión, 32% fronte a 35%. Son resultados similares aos atopados na enquisa de 2000. Ao ter en conta a idade, son os máis novos os que desexarían facer deporte en maior proporción que as persoas de idade avanzada, pero non ocorre así co desexo de saír ao campo que é maior entre a poboación comprendida entre 25 e 65 anos, ao redor do 35%, e menor entre os máis novos e os máis maiores, ao redor do 28%.
Os residentes en grandes cidades son os que manifestan en maior proporción que os que residen en zonas rurais ou semiurbanas o desexo de facer deporte e saír ao campo, como reacción ás condicións ambientais tan diferentes como as que ofrecen ambos os tipos de hábitats. Son resultados tamén análogos aos da enquisa 2000.
Nunha clara manifestación dos condicionamentos socioculturais das actividades físicas de tempo libre, neste caso facer deporte e saír ao campo, a posición social dos individuos determina significativamente o desexo de realizalas, de tal maneira que como pode observarse nos resultados da Táboa 4, é case o dobre a proporción de persoas con posición alta que desexarían facer deporte cando se compara coas que ocupan unha posición baixa, 40% fronte a 23%. As diferenzas non son tan acusadas polo que se refire a a actividade saír ao campo, 34% fronte a 31%. Estes datos, do mesmo xeito que moitos outros que iremos glosando ao longo do presente traballo, abundan no carácter sociocultural dunha actividade de lecer físico como é o facer deporte, que é tanto máis apreciada canto maior é o nivel educativo e ocupacional dos individuos.
2.4. O interese polo deporte: evolución histórica e distribución social
Un trazo característico das sociedades deportivizadas contemporáneas é a atracción e espectacularidade que esperta o deporte, tanto nas súas manifestacións de alta competición como nas referentes ás variadas prácticas que reciben o nome de deportivas. Unha atracción á que é difícil subtraerse pois tal como vimos rexistrando nas enquisas de hábitos deportivos, é moito máis numerosa a poboación que recoñece estar interesada polas diferentes manifestacións do deporte, que aqueloutra que manifesta o contrario.
Con todo, xa na enquisa realizada no ano 2000 puidemos comprobar que parecía alcanzarse certa estabilidade na distribución das porcentaxes de interesados e non interesados, feitos que se confirman ao introducir os resultados na presente enquisa de 2005. En primeiro lugar preséntanse os datos globais das enquisas de 2005 e 2000, que se levaron a cabo tomando como base á poboación comprendida entre os 15 e os 75 anos de idade, para a continuación analizar a serie histórica completa de enquisas, que con anterioridade ao ano 2000 referíanse a a poboación comprendida entre os 15 e os 65 anos.
A distribución porcentual da escala de interese polo deporte -moito, bastante, pouco ou nada- correspondente á enquisa de 2005, é practicamente idéntica á distribución da escala da enquisa de 2000, tal como pódese comprobar nos resultados que se presentan na Táboa 5.
Táboa 5. Evolución do interese dos españois polo deporte, 2005-2000
| Interese | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| Moito | 18 | 18 |
| Bastante | 43 | 42 |
| Pouco | 27 | 25 |
| Nada | 12 | 15 |
| -8.170 | -5.160 |
Base: poboación entre 15 e 74 anos
Os moi ou bastante interesados polo deporte representan na actualidade o 61% da poboación de 15 a 74 anos, practicamente o mesmo, dados as marxes de erro que acompañan aos resultados porcentuais nas enquisas, que fai cinco anos, o 60%. No extremo oposto, os pouco ou nada interesados alcanzan o 39%, unha unidade porcentual menos que fai cinco anos, o 40%. Parece pois, que se alcanzou unha estabilidade na distribución da poboación española segundo o seu grao de interese polo deporte, xa que como se comproba cos resultados que se presentan na Táboa 6 coa serie histórica completa de enquisas referir# a a poboación comprendida entre os 15 e 65 anos de idade, xa en 1985 os moi ou bastante interesados alcanzaban o 59%, en tanto que os pouco ou nada interesados representaban o 40%.
Táboa 6. Evolución do interese dos españois polo deporte, 2005-1975
| Interese | 2005 | 2000 | 1995 | 1900 | 1985 | 1980 | 1975 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Moito | 19 | 18 | 22 | 23 | 20 | 15 | 18 |
| Bastante | 46 | 44 | 41 | 42 | 39 | 33 | 32 |
| Pouco | 26 | 26 | 25 | 23 | 25 | 27 | 22 |
| Nada | 10 | 13 | 12 | 11 | 15 | 22 | 28 |
| NC | -- | -- | -- | 1 | 1 | 2 | -- |
| -7.190 | -4.553 | -4.271 | -4.625 | -2.008 | -4.493 | -2.000 |
Base: poboación entre 15 e 65 anos
De todos os xeitos, os interesados polo deporte entre a poboación menor de 65 anos son porcentualmente un pouco máis elevados que cando se inclúe tamén á poboación comprendida entre os 65 e os 74 anos, que corresponde a unha cohorte de idade menos deportivizada que as cohortes seguintes. Por esa razón, rexístrase un lixeiro incremento do interese polo deporte entre a poboación de 15 a 65 anos nos últimos 30 anos, nos que se pasou desde un 50% de interesados polo deporte ao 65% que así o manifesta.
No Gráfico 1 apréciase con mellor efecto visual o ritmo de crecemento do interese da poboación española polo deporte, no que se poden apreciar tres fases diferentes: unha primeira fase de crecemento moderado entre 1975 e 1980, unha segunda fase de crecemento máis rápido entre 1980 e 1995, e unha terceira fase de estabilidade lixeiramente ascendente entre 1995 e 2005.
Gráfico 1. Evolución do interese dos españois polo deporte no período 2005-1975 (con idades entre 15 e 65 anos)
 |
Cando se iniciou a serie histórica das enquisas en 1975, a poboación española estaba dividida en partes iguais entre os moi e bastante interesados polo deporte dun lado, e os pouco ou nada interesados doutro. Na enquisa de 1980 desfaise o empate, 51% de interesados e 49% de non interesados, para ir crecendo de forma sostida o interese polo deporte ata a enquisa de 1990, o 65% de moi ou bastante interesados, que é o mesmo porcentaxe obtida na presente enquisa de 2005.
Con todo, hai que sinalar que a estabilidade alcanzada polo interese que esperta o deporte entre a poboación española, non se corresponde co crecemento e mellora que experimentaron o deporte espectáculo e profesional, así como o deporte de alta competición aínda non completamente profesionalizado. Como tampouco se corresponde coa mellora que experimentou a oferta pública e privou de instalacións e equipamentos deportivos postos ao alcance dos cidadáns para o seu uso persoal.
Ao referirnos a este feito no traballo correspondente á enquisa de 2000 (García Ferrando, 2001a: 50-1), avanzamos a hipótese de que unha parte importante da poboación española ha perdido interese polo deporte, como reacción ante a insistente presenza mediática do deporte espectáculo que se ha ido facendo cada vez máis evidente ao longo da década dos anos 90 do pasado século. Un espectáculo que como sinalabamos naquela ocasión, xira repetitiva e incansablemente ao redor da liga profesional do fútbol español e das correspondentes copas europeas de fútbol, que acaparan a programación das cadeas públicas e privadas de radio e televisión.
Por iso insistimos nesta hipótese do efecto rexeito que producen nunha parte da poboación española os espectáculos deportivos, especialmente os futbolísticos, xa que os resultados da presente enquisa de 2005 apuntan na mesma dirección que os de pasadas enquisas.
Trátase dun rexeitamento que polas súas características socioculturais, conduce a que a falta de interese polo deporte sexa maior entre os segmentos de poboación menos familiarizados cos hábitos e cultura deportiva, xa que entre os que practican deporte con regularidade, ou o fixeron anteriormente, poden chegar a rexeitar os posibles excesos mediáticos, mercantilistas e sensacionalistas do deporte espectáculo, sen que este feito chegue a interferir co seu interese xenuíno polo deporte en xeral. Unha visión ampla e adaptativa do deporte que é máis difícil que compartan aqueles segmentos de poboación social e culturalmente afastados do deporte.
Os resultados obtidos na presente enquisa parecen confirmar esta explicación, xa que son estes últimos segmentos de poboación os que presentan as porcentaxes máis baixas de moito ou bastante interese polo deporte. No Gráfico 2 pódese observar este feito con mellor perspectiva de conxunto que nunha táboa bivariable.
Gráfico 2 Distribución do interese polo deporte segundo algunhas características sociodemográficas da poboación, 2005
|
Son as mulleres, as persoas maiores de 65 anos, as que non teñen estudos e as que ocupan posicións sociais baixas, as que presentan porcentaxes de interese polo deporte que viran ao redor do 40%, que se atopan moi por baixo da media nacional. En cambio, son os homes, a poboación comprendida entre 15 e 34 anos de idade, con estudos secundarios, medios e universitarios, e a que ocupa posicións sociais altas, os que presentan porcentaxes de interese significativamente máis altos, ao redor do 70%, que a correspondente media nacional.
Pódese concluír, como xa se fixo en anteriores enquisas, que a distribución do interese polo deporte non se distribúe ao azar entre a poboación española, xa que tal como púidose mostrar na anterior análise de resultados, o grao de interese atópase asociado ás características sociodemográficas e socioculturais da poboación.