Anotacións teóricas e metodolóxicas á enquisa sobre os hábitos deportivos da poboación española 2005

1. Anotacións teóricas e metodolóxicas á enquisa sobre os hábitos deportivos da poboación española 2005

1.1.    Introdución

Os resultados da enquisa realizada polo Centro de Investigacións Sociolóxicas (CIS) na primavera de 2005, por encargo do Consello Superior de Deportes (CSD), sobre os hábitos deportivos dos españois, constitúen o núcleo central do presente estudo que trata de ofrecer unha imaxe, o máis precisa posible, dos comportamentos deportivos, así como das actitudes, opinións e valores en torno ao deporte, da poboación española de ambos os sexos de 15 a 74 anos.

O estudo levado a cabo utiliza basicamente os mesmos ou similares indicadores que os que se viñeron utilizando desde a primeira enquisa realizada polo CIS en 1980 sobre leste mesmo tema, enquisa que se repetiu desde entón cada cinco anos, dirixidas sempre polo autor deste estudo. Se lembramos que no ano 1975, por encargo da Delegación Nacional de Educación Física e Deporte, antecedente durante o franquismo do actual CSD, levou a cabo a primeira enquisa sistemática, de alcance nacional, co fin de coñecer “os niveis de interese polo deporte e práctica deportiva da poboación española, así como o estado de opinión sobre diversos aspectos relacionados coa educación física e o deporte en España”, atopámonos con que os resultados da presente enquisa correspondente o ano 2005 permiten coñecer, co rigor que ofrecen as enquisas que realiza o CIS, a evolución das prácticas deportivas da poboación española no último cuarto do século XX e nestes comezos do século XXI.

Desde que se realizase a enquisa correspondente ao ano 1995, estes estudos sobre os hábitos deportivos dos españois veñen sendo incluídos nas operacións estatísticas do Plan Estatístico Nacional. Ademais, tanto a enquisa do ano 2000 como a presente enquisa do ano 2005 integráronse no proxecto europeo COMPASS, no que participan os servizos nacionais de estatística e outros organismos públicos de investigación deportiva dos principais países europeos. Un proxecto cuxo obxectivo principal é o de establecer un marco comparativo sobre a participación deportiva na Unión Europea, utilizando idénticos conceptos teóricos e instrumentos metodolóxicos (Gratton, 1999), o que permitirá evitar no futuro que en cada país utilícense formas distintas de definir e medir o que se entende por práctica deportiva e outros comportamentos sociais relacionados co asociacionismo deportivo.

No presente traballo, compáranse os resultados da enquisa realizada en 2005 cos resultados da anterior enquisa de 2000, e, para determinados indicadores, cos resultados das enquisas anteriores, interpretándoos no marco do cambio social que tivo lugar nas dúas últimas décadas na España das Autonomías, durante as cales a economía española foi unha das máis dinámicas da Unión Europea, o que favoreceu a activación dunha forte corrente inmigratoria que no plano demográfico ha vindo a compensar a baixa natalidade española, a máis baixa, xunto coa italiana, de toda Europa. Un dinamismo económico que favoreceu por unha banda, a construción de novos equipamentos deportivos, dos que tan necesitados estivo durante moitos anos o sistema deportivo español, o que foi indubidablemente un factor de estímulo para a expansión do deporte popular, mentres que doutra banda, a nova riqueza que ha ido acumulando no seu conxunto a sociedade española ha favorecido o desenvolvemento do deporte de alto nivel e, especialmente, do deporte espectáculo, que no caso do fútbol converteu a liga española nunha das “máis caras” do mundo, cunha política de fichaxes de xogadores estrela que disparou ata cotas case inimaxinables os orzamentos das sociedades anónimas deportivas de fútbol.

Cabe preguntarse agora de que maneira poden estar a influenciar estes e outros factores de cambio aos hábitos deportivos dos españois. Polo que respecta ao deporte de alto nivel, o deporte español ha continuado gozando na última década dun dinamismo que tivo o seu maior impulso co éxito organizativo dos Xogos Olímpicos de Barcelona de 1992, nos que a participación española foi tan excelente que situou ao deporte español de alta competición entre a elite mundial. Desde entón, moitos deportistas españois han vindo mantendo resultados dunha brillantez tal que era impensable cando se iniciaron fai tres décadas as enquisas que vimos estudando.

Unha brillantez de resultados á que está a contribuír nos últimos anos a crecente nacionalización de deportistas de orixe estranxeira ou, simplemente, a súa incorporación por períodos máis ou menos longos á disciplina de equipos españois de fútbol, baloncesto, balonmán, atletismo e outros deportes. Resulta difícil precisar cal está a ser o impacto deste proceso de internacionalización do deporte español de alto nivel nas prácticas deportivas dos españois, máis aló do seu consumo de espectáculos deportivos en directo ou, o que é máis frecuente, a través da televisión. Pero en todo caso é algo a ter en conta polo que parece oportuno, antes de que procedamos á presentación dos resultados da enquisa de 2005, que nos deteñamos a reflexionar brevemente sobre as características dos procesos de cambio social que están a incidir de forma determinante na transformación do propio sistema deportivo, uns procesos que desde a óptica sociolóxica veñen caracterizando como avances, con frecuencia rápidos e intensos, dos procesos globalizadores e da posmodernidad. 



1.2.    Globalización, posmodernidad e deporte

Na interpretación dos resultados da presente enquisa, mantense a mesma liña de pensamento teórico con que se realizou a primeira enquisa, teoricamente fundamentada, sobre os hábitos deportivos dos españois en 1980, isto é, que o deporte contemporáneo é un fenómeno social que vén acompañando ás sociedades modernas desde os inicios da Revolución Industrial na Gran Bretaña de comezos do século XIX, para difundirse seguidamente ao resto das sociedades europeas e outros países de industrialización temperá na segunda metade do devandito século e comezos do século XX.

Desde este núcleo orixinal, o deporte se ha ido difundindo ao longo do século XX ao resto de países de practicamente todo o mundo, a medida que os procesos de urbanización e industrialización han ido transformando o tecido social de todos eles, convertendo de paso ao sistema social do deporte en parte constitutiva e definidora do novo tecido social das sociedades contemporáneas.

As propias continxencias do avance da modernidade industrial e urbana han ido modelando sistemas deportivos específicos en cada sociedade, determinantes de comportamentos deportivos locais-nacionais concretos e diferenciados doutras sociedades, sempre sobre a base común dos elementos esenciais de todo deporte en tanto que actividade física e humana, de natureza máis ou menos competitiva, gobernada por regras con diferente grao de institucionalización e formalización (García Ferrando, 1990: 31).

Os resultados obtidos na serie de enquisas sobre os hábitos deportivos dos españois, han ido permitindo coñecer a evolución, neste tres últimas décadas, do sistema deportivo en España a medida que o propio avance do proceso democrático e modernizador permitiu integrar plenamente á sociedade española no marco institucional da Unión Europea. Un sistema deportivo que, obviamente, ten as súas bases nas institucións e comportamentos deportivos que se foron desenvolvendo ao longo do tres longas décadas de réxime franquista, o que lle confire ao actual sistema deportivo unhas características específicas dentro do deporte europeo.



1.2.1.    A transformación globalizadora e complexa do deporte

Nestes comezos do século XXI, o deporte utilízase frecuentemente como un exemplo obvio e metafórico dos procesos que acompañan ao avance dos procesos de globalización. E é que se se entende a globalización como algo que se refire a fenómenos de gran escala de natureza humana homogeneizadora, pódese afirmar en efecto que o deporte, nas súas variadas formas e organizacións, malgasta globalización por todas partes, ben sexa no número de deportistas ou de espectadores, no de equipos nacionais deportivos que participan nos Xogos Olímpicos e nos campionatos do mundo dos deportes máis populares, nas cifras de negocios que mobilizan as industrias de equipamento, de materiais deportivos e as cada vez máis frecuentes actividades de patrocinio e publicidade que teñen no deporte o seu soporte fundamental, ou no número de practicantes que realizan actividades físico-deportivas como entretemento ou saúde (Cagigal, 1981; García Ferrando, 2003). E tal como sinalamos anteriormente, o deporte español de alta competición atópase cada vez máis integrado no correspondente sistema deportivo mundial.

Polo que se refire a as prácticas deportivas dos cidadáns, a enquisa correspondente ao ano 2000 permitiu acoutar as grandes coordenadas dos hábitos deportivos da poboación española: a práctica de deporte e o seguimento do deporte espectáculo atópanse entre o dez actividades de tempo libre realizadas con maior frecuencia; o 60% manifestaba estar moi ou bastante interesado polo deporte, en tanto que o restante 40% parece pouco ou nada interesado. En comparación cos resultados da enquisa de 1990 rexístrase un descenso no grao de interese, pois naquela ocasión os interesados polo deporte alcanzaban o 65%, o que se interpretou como expresión dun rexeitamento de parte do público ante a crecente presenza nos medios de comunicación e na propia vida cotiá do deporte espectáculo que tivera lugar ao longo da década dos anos 90 do pasado século.

 A porcentaxe de practicantes, cun 38%, é lixeiramente superior ao de 1990, o 35%, pero inferior ao da enquisa de 1995, o 39%. Trátase de porcentaxes de práctica inferiores aos valores medios de práctica dos países da Unión Europea, en torno ao 45-50%, aos que parece non se poida alcanzar a curto prazo, dado o estancamento da práctica deportiva que rexistraron as últimas enquisas.

Ao combinar os resultados de interese e satisfacción da poboación coa práctica deportiva no período 1990-2000, é de destacar que a categoría máis numerosa é a constituída por persoas interesadas polo deporte, que o practicaron con anterioridade, pero que no momento de realización da enquisa xa non practican, o 27% en 2000 e o 26% en 1990. Porcentaxes que contrastan cos correspondentes aos interesados que practican suficiente deporte, o 16% en 2000 e o 15% en 1990, e os interesados que non practican tanto como quixesen, o 20% en ambas as enquisas. Trátase de resultados que revelan comportamentos sociais en torno ao   deporte que teñen unha certa estabilidade estrutural, e é que nunha sociedade tan dinámica e móbil como a española de finais do século XX, a dualidade practica ou non practica deporte non é suficientemente flexible para describir o dinamismo dos hábitos deportivos dos españois, que seguen itinerarios deportivos determinados por circunstancias ocupacionais e familiares que conducen con frecuencia a practicar máis ou menos deporte e mesmo a abandonalo, de forma temporal en moitos casos, seguindo os cambios nas referidas situacións persoais e familiares. 

Aínda que en termos cuantitativos produciuse un estancamento nas prácticas deportivas da poboación española no período 1990-2000, en termos cualitativos si se pode falar de melloras: incremento da práctica regular e descenso da práctica esporádica, melloras na dispoñibilidade de equipamentos polideportivos de carácter público e privado, lixeiro incremento do asociacionismo deportivo, e mellora no equipamento deportivo dos fogares españois como consecuencia do xeneralizado incremento no nivel de benestar material.

Ademais, o evidente incremento da vertente espectacular do deporte de alto nivel e do deporte profesional en España, veu acompañado na última década do século XX dunha apertura do sistema social deportivo, no sentido dun incremento da diversificación e personalización das actividades físicas e deportivas dunha poboación practicante cada vez máis plural en termos de sexo, idade e condición socioeconómica. A esta dimensión de apertura do sistema social do deporte contribuíu a continuidade dos esforzos das Administracións Públicas, especialmente dos Concellos, por mellorar a oferta pública de equipamentos, actividades e iniciativas deportivas.

A pesar destas melloras, a poboación española, de forma maioritaria, vén reclamando nas últimas enquisas un maior apoio oficial ao deporte para todos, xa que percibe que é o deporte de alto nivel o que recibe a parte máis substanciosa deste apoio oficial, en detrimento do que se dirixe a dar apoio ao deporte popular. Un apoio ao que deben sumarse os medios de comunicación, especialmente a televisión, pois do mesmo xeito que ocorre noutros países europeos, téndese a minusvalorar a popularidade crecente das actividades físicas e deportivas da poboación en xeral. E é que tal como sinalaba recentemente o sociólogo francés Michel Jamet ao referirse a a situación das prácticas deportivas populares en Francia, existe un elevado desaxuste entre a realidade máis visible do deporte de competición convertido no espectáculo de masas máis importante, e a realidade máis modesta e menos visible, pero intimamente relacionada co benestar das persoas, do deporte popular, xa que unha parte importante dos practicantes de actividades físicas e deportivas realízanas por motivos de saúde, recreación e integración en redes sociais de proximidade (Jamet, 1998: 185).

É evidente que as prácticas físico-deportivas máis populares, tales  como o paseo a pé ou en bicicleta, a carreira a pé ou jogging, a natación recreativa ou as actividades que se realizan nas súas múltiples variantes en espazos públicos, non necesitan mobilizar recursos colectivos ou de afiliacións a organizacións deportivas. En realidade, como sinala Michel Jamet, trátase dun tipo de prácticas que corresponde a eleccións privadas, propias de cidadáns de sociedades avanzadas e posmodernas como o son todas as sociedades europeas, pero que consideradas no seu conxunto, pola gran cantidade de persoas que as practican -case once millóns de practicantes en España segundo os datos da enquisa do ano 2000-, son o suficientemente importantes e populares como para cuestionar a hexemonía do deporte de alta competición e profesional que proxecta e magnifica a súa presenza, de maneira cotiá, repetitiva e insistente, a través dos principais medios de comunicación de masas, isto é, prensa, radio e televisión.

Por iso continúa sendo tan suxestivo a proposta de Puig e Heinemann (1991) de concibir o deporte contemporáneo, e ademais posmoderno e global, poderiamos engadir nós na actualidade, como un sistema aberto. Un sistema que se contrapón ao modelo de deporte tradicional federado, herdeiro das prácticas deportivas das elites inglesas e doutros países centroeuropeos continentais, que conseguiu delimitar un espazo social ben acoutado por clubs deportivos excluíntes e regulamentacións estritas, emanadas dunhas federacións que gozaban, e en certo xeito aínda o fan, dunha alta capacidade de xestión. Un deporte que, en consecuencia, significa ante todo competitividade e orientación ao logro.

Pero como é evidente, a situación cambiou radicalmente nas sociedades avanzadas contemporáneas. A poboación que fai deporte e as organizacións deportivas que promoven e acollen a súa práctica, xa non se axustan ao perfil do deporte federado e de club tradicional, xa que xunto ao modelo competitivo de deporte herdeiro directo do anterior, cabe atopar outro tres modelos: a) as prácticas deportivas pouco organizadas e sometidas a procesos constantes de innovación e diversificación, por exemplo os chamados deportes californianos e os de aventura na natureza (modelo expresivo na proposta de Puig e Heinemann); b) as prácticas asociadas a empresas comerciais que contan con máquinas sofisticadas para o cultivo do corpo (modelo instrumental); e c) o abigarrado complexo social de practicantes e seguidores que vira ao redor do espectáculo deportivo, auténtico protagonista do deporte nos medios de comunicación de masas (modelo espectáculo).



1.2.2.    O local e o cotián no deporte contemporáneo

A enquisa sobre os hábitos deportivos dos españois de 2005, do mesmo xeito que as restantes enquisas da serie, teñen unha finalidade claramente empírica. Máis que realizar disquisiciones teoricamente especulativas, ideolóxicas ou ensayísticas sobre o deporte en España, as enquisas han ido ofrecendo, ao longo do tres últimas décadas, resultados sociográficos sobre as porcentaxes de poboación española que realiza actividades físico-deportivas, sobre os equipamentos deportivos que se utilizan, o grao de organización e afiliación a asociacións deportivas, sobre os motivos que subxacen nestes comportamentos, e sobre as aspiracións e necesidades en materia deportiva e recreativa. 

Noutras palabras, a investigación sociolóxica levada a cabo tivo unha orientación local-nacional ao referir o estudo dos hábitos deportivos a un marco social concreto. Por iso, nestes comezos do século XXI en que tanto se fala de globalización e as vidas dos cidadáns atópanse cada vez máis influenciadas polo efecto do avance dos procesos globalizadores, reviste un gran interese teórico o cuestionamiento que veñen realizando algúns sociólogos do deporte sobre o carácter pretendidamente globalizador que revisten tanto as grandes manifestacións mediáticas do deporte, como as variadas formas que teñen os cidadáns, considerados local ou nacionalmente, de relacionarse co sistema deportivo (Greenfeld, 1992; Maguire, 1993; Donnelly, 1996; Silk, 1999; Roche, 1999; Chung, 2003; García Ferrando, 2005). Mesmo se chegou a interpretar que a propia evolución do deporte no mundo contemporáneo é, máis ben ao contrario, unha negación do proxecto de globalización no seu sentido máis pleno (Rowe, 2003).

Esta nova interpretación teórica fundaméntase, en esencia, na propia evidencia empírica que vén acumulando nas dúas últimas décadas ao estudar os procesos sociais que están a conducir a que os equipos de deportes de gran impacto mediático, representativos de ámbitos nacionais ou locais, convértanse en mecanismos adaptativos que substitúen aos deteriorados símbolos tradicionais que foron durante moitos séculos fontes incuestionables de identidade social. Ao converterse o deporte de alto nivel nunha especie de relixión civil profana (Giner, 1987), non resulta apropiado continuar utilizando o argumento do deporte como un exemplo de avance dos procesos de globalización e posmodernidad.

Agora ben, un rexeitamento desta índole apóiase nunha concepción nesgada e mitológica achega do significado que debe atribuírse verdadeiramente ás nocións de globalización e posmodernización. E é que o vasto proceso histórico que determinan os avances da globalización e da posmodernización, ao que están a conducir realmente é a que o mundo empece a ser un e diverso a un tempo, polo que se debe recoñecer que a globalización non é un proceso superador do local, e que o local non é unha oposición ou resistencia ao hegemónicamente global (García Ferrando, 2005).

O que está a ocorrer, seguindo esta nova óptica teórica, é máis ben o contrario, xa que o cosmopolita non pode darse sen o local, e que a emerxencia de todas as identidades nacionais, que sería a forma máis común e destacada de particularismo no mundo moderno, vén producindo como parte dun proceso esencialmente universal. É por iso que algúns sociólogos veñen insistindo en que a globalización implicou a reconstrución, e en certo sentido a produción de “localidade” e “comunidade”, polo que o local pode ser considerado como un aspecto da globalización, xa que esta presupón a simultaneidade e a interpretación do que convencionalmente se denomina o global e o local, isto é, da glocalización, en tanto que proceso mediante o cal as demandas e forzas globais confórmanse ou adaptan ás condicións locais (Robertson, 1992; Cohen e Kennedy, 2000; García Ferrando, 2005).

Desde este marco interpretativo, pódese considerar ao sistema deportivo que vén xurdindo do avance da globalización como a interconexión de moitos sistemas deportivos locais, interconexión que non presupón, en absoluto, a homoxeneización de todas as formas e manifestacións do deporte. A este respecto, convén lembrar o paradoxo da competición olímpica, símbolo do gigantismo globalizador do deporte, pero que desde os seus inicios a finais do século XIX, non deixou de estimular o patriotismo das nacións participantes sen que iso fose un impedimento para reforzar o internacionalismo que sempre acompañou á extensión do movemento olímpico (Mandell, 1986).

Desde esta nova perspectiva teórica glocalizadora pódese falar dun modelo europeo occidental de deporte, coa súa estrutura piramidal, sistema aberto de ascensos e descensos, e un financiamento mixto pública e privada, cando se compara co sistema americano de deporte ou co modelo, en vías de desaparición, socialista-soviético de deporte (Comisión Europea, 1989). Con todo, cando se analizan individualmente os sistemas deportivos de cada un dos países que integran a Unión Europea, aparecen diferenzas notables de carácter local-nacional que aparentemente invalidan a tese dun modelo europeo de deporte (Heinemann, 1999). O sistema deportivo español e o alemán, por exemplo, só se poden considerar integrantes dun modelo europeo común cando se comparan cos modelos norteamericano ou chinés de deporte, pero iso non impide recoñecer as profundas diferenzas que existen entre as culturas deportivas, niveis de práctica e asociacionismo de Alemaña e España.



1.2.3.    Valores materialistas e posmaterialistas nos hábitos deportivos da poboación



Dada esta aparente dualidade do global e o local no sistema deportivo, necesítanse enfoques teóricos que faciliten a interpretación dos comportamentos frecuentemente de carácter paradoxal que se observan no sistema deportivo español, do mesmo xeito que ocorre noutro sistema deportivos nacionais europeos, e nos propios resultados que ofrecen as enquisas sobre hábitos deportivos dos españois. Xa sinalamos anteriormente o enorme desenvolvemento experimentado polo deporte español de alta competición na súa dobre vertente profesional-espectáculo e de alto nivel-olímpico nas dúas últimas décadas, que non veu acompañado dun incremento similar no número de cidadáns que fagan deporte, e que sitúan ao nivel de práctica deportiva popular por baixo dos niveis de prácticas doutros países europeos con niveis de deporte de alta competición por baixo do español.

Outros resultados que poderían aducirse para glosar as peculiaridades do sistema deportivo español fan referencia ao notable incremento dos equipamentos deportivos de carácter público e privado, e ao lento desenvolvemento do asociacionismo deportivo dirixido á práctica deportiva. Tamén podería destacarse que as porcentaxes de poboación que abandonan a práctica deportiva nun momento dado son superiores ás porcentaxes, por separado, dos que fan deporte de forma satisfactoria e suficiente, e dos que fan deporte con certa frecuencia pero por baixo do que consideran desexable.

Tampouco convén esquecer que o nivel de práctica deportiva feminina, a pesar do seu incremento nas dúas últimas décadas, continúa mantendo o seu diferencial de práctica co correspondente nivel masculino. É de destacar tamén que o deporte máis practicado, o fútbol, e que é ademais o espectáculo deportivo que mobiliza o maior volume de recursos económicos e publicitarios de todo o deporte español, non conseguiu aínda formar unha selección nacional que alcance con regularidade clasificacións destacadas nos campionatos internacionais, así como tampouco conseguiu popularizar a práctica deste deporte entre as mulleres, ao contrario do que ocorre noutros países que non teñen ligas profesionais masculinas tan potentes como o española pero que conseguiron popularizar o fútbol feminino, como sería o caso de Australia, Estados Unidos e China.

Dos diversos enfoques teóricos que se utilizan actualmente para interpretar e explicar os procesos sociais que fan avanzar a globalización, o que consideramos máis apropiado para ser utilizado no espazo social que delimita o sistema deportivo é o desenvolvido por Ronald Inglehart, que postula a teoría do cambio desde os valores materialistas a valores posmaterialistas entre a poboación, a medida que as sociedades van alcanzando cotas superiores de desenvolvemento material e estabilidade social e política (Inglehart, 1998).

O posmaterialismo designa o conxunto de metas ás que a xente dá importancia despois de alcanzar un certo nivel de prosperidade e seguridade económica. Neste proceso, as prioridades valorativas das persoas cambian desde o logro da seguridade económica e benestar material a obxectivos de calidade de vida e de autoexpresión, que reforzan o individualismo dos cidadáns das sociedades máis desenvolvidas. Inglehart insiste en que o cambio non presupón un investimento de prioridades. E é que tal como destaca este autor para desalentar interpretacións equivocadas, o termo posmaterialista denota un conxunto de metas ás que a xente dá importancia despois de alcanzar unha seguridade material e porque alcanzou esa seguridade material. A nosa teoría, puntualiza Inglehart, “implica que se está producindo un cambio intergeneracional nas prioridades, non que a xente xa non valore a seguridade económica” (Inglehart, 1998: 63).

O desenvolvemento económico que propiciou a modernización, leva coa súa extensión á posmodernización, cuxo proxecto central consiste en maximizar a eficiencia económica e o benestar individual seguindo valores posmaterialistas, que son os mellor estudados ata agora no amplo campo de enfoques teóricos dedicados a estudar e reflexionar sobre a posmodernización. Un proceso este que seguindo a interpretación de Inglehart comporta un afastamento da autoridade burocrática, e unha aposta pola calidade de vida, a autonomía individual, a diversidade cultural, a autoexpresión, a individualización, o recoñecemento do estético e unha nova mirada cara ao pasado.

Trasladando esta interpretación ao sistema deportivo, pódese diferenciar entre comportamentos deportivos de orientación materialista/moderna e os de orientación posmaterialista/posmoderna. Os primeiros impulsaron, e continúan facéndoo na medida en que persisten, o deporte de competición amateur de carácter tradicional e masculino, coa súa énfase no adestramento disciplinado e competitivo pola propia satisfacción que produce o desempeño deportivo -o importante é participar e non tanto gañar-, afastado en boa medida de recompensas económicas que só se concentran nuns poucos deportes profesionais de escaso carácter olímpico.

Os valores de orientación posmaterialista veñen impulsando nos últimos anos do século XX, e continúan facéndoo nestes comezos do século XXI, novas formas de practicar e vivir o deporte. Polo que se refire a a propia práctica, cada vez son máis dominantes os desempeños recreativos e ociosos, buscando novas experiencias máis aló do deporte tradicional e federativo de competición. Os chamados deportes californianos, os deportes de risco e de aventura na Natureza, as prácticas orientadas ao mantemento ou logro dunha boa forma física e aparencia corporal, son exemplos destes deportes posmodernos. Como o son tamén os novos espectáculos deportivos, mesmo con deportes tradicionais como o fútbol, que baixo a procura de eficiencias económicas, veñen adoptando técnicas de xestión e promoción similares ás de calquera outro produto de consumo de masas.

Deste xeito, o deporte de masas e as prácticas deportivas individualizadoras caracterizan, entre outras facetas, ao actual sistema deportivo español, que continúa no entanto sendo continuador dunha limitada tradición e débil cultura deportiva, como as que se poden atopar noutros países nor e centroeuropeos. Unha limitada cultura deportiva que vén lastrando o moderado crecemento, cando non  estancamento, das prácticas deportivas da poboación española. Neste último sentido, o local aflora e permanece no rutilante espectáculo mediático e posmoderno do deporte de alto nivel, das prácticas físico-deportivas do “wellness e fitness” e dos deportes de risco e aventura na Natureza. Unha inercia local que dificulta, cando non impide, unha mellora da cultura deportiva, no seu sentido máis amplo e profundo, en España.

Para finalizar esta breve reflexión teórica, pode ser de interese lembrar outros dous trazos do sistema deportivo español que apareceron de forma recorrente nas anteriores enquisas sobre os hábitos deportivos dos españois. O primeiro deles fai referencia á variable que mellor predí a práctica ou non dun deporte, que non é outra que os pais haxan ou non practicado ou continúen ou non practicando eles mesmos algún tipo de deporte. Na enquisa de 2000, o 60% dos que tiveron ou teñen pais que fagan deporte fan eles mesmo deporte, en tanto que só o 30% dos que teñen pais non practicantes fan eles mesmo deporte. Unha relación, pois, de dúas a un.

Dada a debilidade da socialización deportiva no sistema escolar e laboral español, o factor máis importante para desenvolver unha cultura deportiva de prácticas persoais continúa sendo o fogar de procedencia. Esta situación non facilita precisamente a extensión dos hábitos deportivos en capas máis amplas de poboación, xa que son máis numerosos os individuos que tenden a reproducir os hábitos internalizados nos fogares de procedencia,  que no seu maior parte teñen escasa cultura deportiva, que aqueloutros individuos que desenvolven novos hábitos de carácter deportivo, diferentes dos adquiridos no fogar familiar.

O segundo resultado refírese a a falta de tempo libre como o motivo máis citado para non practicar deporte ou por habelo abandonado. É certo que a falta de tempo é un argumento difuso que encobre outros motivos máis complexos, pero non deixa de ser certo que a prosperidade económica da España moderna e posmoderna apóiase nuns horarios de traballo máis amplos que os que cabe atopar noutros países europeos máis avanzados. O dobre traballo ou as xornadas laborais máis aló dos horarios que aparecen nos convenios laborais, son prácticas habituais no mercado de traballo español. Prácticas que non parece que vaian remitir nunha sociedade na que aproximadamente o 80% dos fogares teñen vivenda en propiedade, que vén pagando en moitos deles mediante hipotecas que obrigan a manter unha elevada dedicación ao traballo para poder custealas. Unha dedicación ao traballo que reduce a dispoñibilidade de tempo libre que é o que se necesita para practicar con regularidade actividades físico-deportivas, actividades estas últimas que son, con todo, cada vez máis necesarias para compensar o carácter sedentario e estresante dos traballos que realiza a maior parte da poboación activa española.

Dado que as características do clima socioeconómico que gozou a sociedade española no período transcorrido entre 2000 e 2005, están a ser moi similares ás do quinquenio anterior, cabe avanzar a hipótese polo que se refire a a presente enquisa de 2005 sobre os hábitos deportivos dos españois, de que os resultados que se vaian a obter van ser unha continuidade dos correspondentes  á enquisa de 2000, sen apenas puntos de descontinuidade máis aló dos que cabe anticipar polos ambivalentes avances dos valores posmodernos, nun contexto social no que a mellora do benestar económico da poboación non vén acompañada dunha maior dispoñibilidade de tempo libre nin dun cambio substancial na débil cultura deportiva.



1.3.    Apuntamento metodolóxico

A presente enquisa 2005 foi realizada, do mesmo xeito que a anterior de 2000, polo Centro de Investigacións Sociolóxicas (CIS) co patrocinio do Consello Superior de Deportes.

Tal como sinalamos na presentación dos resultados en anteriores enquisas, a ampla e contrastada experiencia do CIS neste tipo de traballos e o rigor que desprega en todas as fases de preparación da enquisa e no tratamento da información obtida no traballo de campo, son garantes da fiabilidade dos resultados obtidos na presente enquisa de ámbito nacional, cuxos datos constitutivos se presentan na seguinte Ficha Técnica:

 

Ámbito:

Nacional. Inclúense as provincias insulares e Ceuta e Melilla.

Universo:

Poboación española de ambos os sexos de 15 a 74 anos

Tamaño da mostra:

Deseñada: 8.493 entrevistas

Realizada: 8.170 entrevistas

Afijación:

Non proporcional

Puntos de mostraxe:

389 municipios e 52 provincias

Procedemento de mostraxe:

Polietápico, estratificado por conglomerados, con selección das unidades primarias de mostraxe (municipios) e das unidades secundarias (seccións) de forma aleatoria proporcional, e das unidades últimas (individuos) por rutas aleatorias e cotas de sexo e idade.

Erro muestral:

Para un nivel de confianza do 95,5% (dous sigmas) e P=Q, o erro real é de + 1,11% para o conxunto da mostra e no suposto de mostraxe aleatoria simple.

Data realización do traballo de campo:

Do 18 de marzo ao 25 de abril de 2005



Ao realizarse unha afijación da mostra non proporcional, co obxecto de que se realizasen máis de 200 entrevistas nas Comunidades Autónomas menos poboadas á vez que se reducía o número de entrevistas, dado o elevado tamaño muestral que lles corresponde estatisticamente, nas Comunidades máis poboadas, foi necesario aplicar os coeficientes de ponderación seguintes:

 

Os cuestionarios aplicáronse mediante entrevista persoal nos domicilios. A versión completa do cuestionario inclúese no Apéndice Metodolóxico do presente traballo, e é similar aos cuestionarios utilizados nas enquisas anteriores levadas a cabo desde 1980, os cales sempre incluíron ademais, os indicadores referentes ao interese polo deporte e prácticas deportivas que se utilizaron no cuestionario da enquisa de 1975. Deste xeito continúase ampliando co presente traballo as series históricas acerca dos hábitos deportivos dos españois, e mantense a análise comparativa que vimos realizando no último cuarto de século.

Co fin de poder estudar os cambios que tiveron lugar no últimos cinco anos, engadíronse con respecto ao  cuestionario do 2000  novos  indicadores  -obxectivos ou valores que a xente considera importantes, opinión sobre o doping no deporte, e uso de medicamentos destinados a mellorar as prácticas físico-deportivas-, e modificáronse outros, como os referentes ao asociacionismo deportivo e os usos do tempo libre, co fin de manter actualizado o tratamento dos aspectos máis novos do sistema deportivo español.