Outras formas de práctica deportiva: o paseo, a recreación na Natureza e o deporte para todos
7. Outras formas de práctica deportiva: o paseo, a recreación na Natureza e o deporte para todos
Tal como argumentamos teoricamente e acoutado empíricamente o seu alcance en capítulos anteriores, o deporte nas sociedades avanzadas configura un sistema social aberto no que caben un número cada vez maior de xogos, ejercitaciones e comportamentos que se realizan cunha intencionalidade deportiva, propia dunha sociedade deportivizada, por máis que se atopen moi afastados das formas organizacionales e dos comportamentos que configuraron durante máis dun século ao deporte federado e competitivo, fundamento do deporte moderno. Esta diversidade de campos sociais que configuran todos eses comportamentos deportivizados é a que conduciu, como xa se viu no capítulo anterior, a que a Comisión Europea definise nos anos 90 do pasado século ao deporte en termos amplos co fin de abarcar a dita diversidade.
No presente capítulo ocuparémonos de analizar tres formas de práctica deportiva afastadas do marco federativo tradicional como son o paseo, as actividades de recreación na Natureza e o chamado enfáticamente deporte para todos, pero que constitúen excelentes exemplos de influencia dos valores posmodernos nos estilos de vida e prácticas físico-deportivas da poboación española.
Precisamente seleccionamos para o seu estudo con maior detemento este tres prácticas deportivas, porque se trata de formas de realizar unha actividade física que non teñen precisamente nada de novo, con excepción das actividades de risco na Natureza, tendo en conta que sempre se paseou, tanto no campo como na cidade, realizáronse excursións a paraxes naturais e organizáronse actividades populares de carácter físico-deportivo e recreativo con motivo de celebracións festivas en moitos municipios, grandes e pequenos, rurais e urbanos.
O que é novo nestas seculares formas de realizar actividades físicas e recreativas nas nosas sociedades avanzadas, é precisamente o carácter deportivo, no seu sentido máis amplo, que adquiriron. Unhas formas de práctica deportiva, pois, que incorporan na súa intencionalidade e funcionalidade moitos dos trazos e motivacións que vimos estudando como características do deporte nas sociedades contemporáneas.
7.1. O paseo como actividade física de recreo
Como xa tivemos ocasión de sinalar con anterioridade (García Ferrando, 2001a: 125), pouco novo pódese dicir acerca dos beneficios para a saúde do paseo continuado e rítmico. Probablemente trátase da recomendación que as autoridades sanitarias das sociedades avanzadas e hiperurbanizadas realizan con maior frecuencia, suxerindo á poboación que pasee, se é posible diariamente, co fin de contrarrestar, polo menos en parte, os perigos que para a saúde persoal asexan cos estilos de vida sedentarios que son cada vez máis frecuentes en tales sociedades.
Pero non se trata só das consecuencias negativas da vida sedentaria, pois co rápido envellecemento que está a experimentar a pirámide de poboación española, do mesmo xeito que ocorre no resto dos países europeos, crece o número de cidadáns que van tendo dificultades de natureza física e sociocultural para realizar prácticas deportivas convencionais, polo que o paseo xunto coas ximnasias de mantemento convertéronse nas actividades físico-deportivas máis recomendables para segmentos de poboación como son os que integran a chamada terceira idade, que van crecendo a maior ritmo que os segmentos máis novos e de mediana idade.
Por todo iso non pode sorprender que o pasear sexa a terceira actividade de tempo libre máis citada pola poboación española, o 67%, tal como tivemos ocasión de ver no capítulo 2 cando nos ocupamos da análise das actividades realizadas fóra do tempo de traballo. O cuestionario utilizado na presente enquisa contiña ademais, un indicador referente á práctica do paseo co propósito específico de manter ou mellorar a forma física. Os resultados obtidos na enquisa de 2005 e a súa comparación cos obtidos na de 2000, pon de manifesto que sen alcanzar a elevada porcentaxe de poboación que cita o paseo como unha actividade de tempo libre habitual, os que pasean cunha intencionalidade e dedicación físico-deportiva constitúen tamén unha maioría.
Táboa 55. Distribución porcentual da poboación que pasea co propósito de facer exercicio físico, 2005-1990
| Pasea co propósito de facer exercicio | |||
|---|---|---|---|
| físico | 2005 | 2000 | 1990 |
| Si | 59 | 54 | 58 |
| Non | 41 | 46 | 41 |
| -8.170 | -5.160 | -4.625 | |
| Frecuencia con que pasea | |||
| Todos ou case todos os días | 59 | 66 | 59 |
| Dous ou tres veces por semana | 22 | 17 | 16 |
| Nos fins de semana | 9 | 8 | 10 |
| En vacacións | 1 | 1 | 3 |
| De cando en vez, cando ten tempo e acórdase | 9 | 8 | 12 |
| N.C. | 1 | - | 1 |
| -4.821 | -2.758 | -2.663 |
Máis da metade da poboación, o 59%, pasea co propósito expreso de cultivar a boa forma física, en tanto que o restante 41% non o fai. Con respecto á pasada enquisa de 2000 produciuse un incremento de cinco unidades porcentuais na taxa de práctica do paseo hixiénico. Agora ben, como xa na enquisa de 1990 a porcentaxe de practicantes do paseo alcanzaba o 58%, parece máis plausible interpretar os cambios porcentuais non tanto como indicadores de modificacións máis ou menos importantes nas pautas de conduta, neste caso do paseo, da poboación española, como máis ben de oscilacións estatísticas que responden o carácter probabilístico da técnica de recollida de información que vimos utilizando como é a enquisa. Por iso cabe concluír da análise dos datos que se presentan na Táboa 55, que a práctica do paseo atópase establecida de forma ampla e estable en España e que en caso de producirse algún tipo de cambio, a súa orientación tende a ser de maior difusión entre a poboación.
Algo parecido ocorre coa interpretación da segunda distribución de resultados porcentuais que se presentan na Táboa 55. Constitúen unha maioría do 59% os que pasean todos ou case todos os días, sete unidades porcentuais menos que na enquisa de 2000. Agora ben, como xa na enquisa de 1990 devandita porcentaxe dos que pasean diariamente era tamén o 59%, mentres que en 1995 era o 64%, parece máis probable considerar que a porcentaxe concreta que acouta á maioría dos que pasean cotidianamente varía non tanto como consecuencia de cambios nas pautas de comportamento dos que pasean, como máis ben polas oscilacións estatísticas propias da marxe de erro do deseño muestral, así como polos cambios no tamaño da mostra e das cohortes de idade que a integran.
O seguinte grupo en importancia numérica compono aqueles que pasean dúas ou tres veces por semana, o 22%, seguidos dos que o fan en fins de semana, o 9%, e dos que o fan de cando en vez, sen uns días fixos, outro 9%. É de sinalar que o paseo é unha práctica que se realiza ao longo de todo o ano, co grao de dedicación que acabamos de ver, polo que só os que o fan de forma estacional, en vacacións, son unha simbólica minoría do un por cento.
As mulleres adoitan pasear con maior frecuencia que os homes, a 66% fronte ao 57%, así como as persoas de maior idade en comparación cos máis novos. Paséase cunha dedicación parecida tanto nas contornas rurais como nos urbanos, nos pequenos pobos como nas grandes cidades. Igual carácter indiferenciado ten o paseo cando se ten en conta a posición social ou o nivel educativo dos entrevistados, posto que non se observan diferenzas dignas de consideración entre os grupos sociais determinados por ambas as características.
Todos estes matices de maior ou menor variación nas pautas de comportamento da poboación, quedan ben explicitados de forma conxunta no Gráfico 13 que contén os perfís modais da poboación que pasea co propósito de facer exercicio físico, en función das variables que vimos considerando ao longo deste traballo, isto é, sexo, idade, nivel de estudo, lugar de residencia e posición social.
Gráfico 13. Perfil modal da poboación que pasea co propósito de facer exercicio físico
7.2. Deporte, turismo e recreación na Natureza
Unha manifestación de longo alcance do cambio social que están a experimentar as sociedades avanzadas contemporáneas, como consecuencia do crecemento do proceso urbanizador e do correspondente declinar do mundo rural e das actividades agropecuarias, que constituíron ao longo da historia a súa principal actividade económica, constitúeo o uso crecente das contornas naturais como espazos nos que poder desenvolver actividades de lecer físico, especialmente por parte dos cidadáns que residen nas medianas e grandes cidades.
Entre os usos recreativos que se fan dos espazos naturais, destacan un conxunto de modalidades deportivas que teñen en común o servir de estímulo para gozar activamente do tempo libre, e que constitúen un excelente exemplo de actividades propias da posmodernidad. Os nomes cos que se coñecen estas novas prácticas deportivas que levan a cabo son variados, xa que pon o acento nalgunha das moitas actividades físico-deportivas que se poden realizar na contorna natural. Igual fálase de deportes de aventura como de deportes en liberdade, deportes californianos, deportes tecno-ecolóxicos como de actividades deslizantes de aventura e sensación na natureza, ou actividades deportivas de esparexemento, recreo e turísticas de aventura (Olivera, 1995: 6). O elemento turístico ha estado presente desde os seus inicios nestes novos deportes configurando un binomio turismo-deporte dificilmente separable, xa que a práctica destas modalidades deportivas require desprazamentos, frecuentemente longos, desde o lugar de residencia, o que fai case inevitable a realización de turismo. Un turismo que en ocasións é o pretexto para practicar os novos deportes, de igual modo que, segundo os casos, a práctica deportiva é a ocasión para facer turismo.
Dada a crecente presenza adquirida por estas novas modalidades deportivas en España, e ante a ausencia de estatísticas fiables que nos puidesen orientar sobre a súa práctica entre a poboación española, introducimos nas enquisas de 1995 e 2000 unha pregunta que se interesaba pola realización “dalgún tipo de actividade física de aventura na natureza tal como ciclismo todo terreo, á delta, puenting, descenso de augas rápidas, etc.” Esta pregunta introducímola igualmente no cuestionario da enquisa 2005, co fin de ir establecendo unha base estatística que nos ilustre sobre o desenvolvemento destas novas modalidades deportivas. Os resultados obtidos no tres últimas enquisas son os que se inclúen na Táboa 56.
Táboa 56. Realización de actividades físicas de aventura na natureza, 2005-1995
| Realiza actividades na natureza | 2005 | 2000 | 1995 |
|---|---|---|---|
| Si | 15 | 16 | 16 |
| Non | 85 | 84 | 84 |
| -3.094 | -1.893 | -1.666 | |
| Medio natural sobre o que realiza a actividade | 2005 | 2000 | 1995 |
| Terra (ciclismo todo terreo, trekking, etc.) | 75 | 76 | 86 |
| Aire (á delta, “puenting”, corda elástica) | 6 | 5 | 4 |
| Auga (descenso de barrancos, “rafting”) | 18 | 16 | 9 |
| Non contesta | 2 | 3 | 1 |
| -451 | -296 | -267 |
O 15% dos que fan deporte en España entre a poboación adulta comprendida entre os 15 e os 74 anos realiza noutras, algún tipo de actividade físico-deportiva na natureza no ano 2005. Trátase de parecida porcentaxe ao das enquisas de 2000 e de 1995, só unha unidade porcentual menos, o que pon de manifesto a presente estabilidade deste tipo de prácticas deportivas.
Polo que se refire ao tipo de medio natural sobre o que se realiza a actividade, é sobre terra onde se practican a maior parte de modalidades deportivas, ata o 75%, tales como ciclismo todo terreo, trekking, etc. O segundo grupo máis numeroso de actividades realízanse sobre a auga, o 18%, tales como descenso de barrancos, rafting, etc., en tanto que na o aire son menos numerosos, só o 6%, os practicantes de modalidades tales como á delta, corda elástica, puenting, etc. Se se comparan estes resultados cos de 2000 e 1995 obsérvase un lixeiro incremento dos practicantes que realizan as súas actividades sobre a auga e o aire, coa consecuente pequena diminución porcentual dos que buscan a firmeza da terra.
Aínda que se pode afirmar que os practicantes destas actividades na natureza forman un grupo heteroxéneo, tamén é certo que determinados grupos sociais adoitan facelo con maior frecuencia que outros, como se observa na seguinte distribución de frecuencias:
| % realiza actividades na natureza, 2005 | |
|---|---|
| Xénero: | |
| Home | 18 |
| Muller | 9 |
| Idade: | |
| 15-24 | 14 |
| 25-34 | 22 |
| 35-44 | 15 |
| 45-54 | 11 |
| 55-64 | 6 |
| 65+ | 4 |
| Nivel de estudos: | |
| Primaria | 11 |
| Superiores | 22 |
Tal como cabía esperar son relativamente máis numerosos os practicantes destas novas modalidades deportivas que son novas, homes e de posición social media-alta ou alta. En efecto, con respecto ao sexo os homes co 18%, realízanas en maior proporción que as mulleres, o 9%. Con todo, as diferenzas non son tan grandes como as rexistradas noutros aspectos do sistema deportivo como, por exemplo, a participación no deporte competitivo, que como se viu anteriormente, reviste un carácter moito máis masculino que feminino. Por iso cabe concluír que as mulleres practican en maior proporción modalidades deportivas de aventura na natureza que deporte tradicional federado de competición, cando llas compara coas prácticas deportivas dos homes.
Ao ter en conta a idade obsérvase que non son os máis novos senón os pertencentes á cohorte de idade intermedia, 25 a 34 anos, os que presentan unha maior taxa de práctica, o 22%, seguidos dos pertencentes ao segmento de 35 a 44 anos, o 15%, e dos que teñen entre 15 e 24 anos, o 14%. Mesmo entre os maiores de 65 anos rexístrase unha taxa de actividade do 4%, o que viría indicar que se trata de prácticas amplamente estendidas entre todos os grupos sociais, xa que a máis popular de todas, o ciclismo todo terreo, é bastante alcanzable a capacidades e posibilidades sociais e corporais diversas. Por iso, a porcentaxe dos que realizan estas actividades entre o estrato social menos favorecido como é o que constitúen os que non excederon o nivel de estudos primarios, o 11%, que aínda sendo certamente inferior ao que ofrecen os que teñen estudos superiores, o 22%, atópase bastante próximo á taxa media de participación, isto é, ao 15%. O que confirma empíricamente o carácter popular de moitas destas actividades deportivas na natureza.
De novo elaboramos un gráfico que ofrece unha visión de conxunto dos perfís modais dos practicantes de actividades na natureza, segmentados segundo os valores do variables sexo, idade, lugar de residencia, nivel de estudos e posición social.
Gráfico 14. Perfil modal dos que realizan actividades na natureza, 2005
7.2.1. A creación de espazos naturais con fins recreativos
Tal como sinalamos anteriormente, o avance do proceso urbanizador nas sociedades avanzadas como a española e, en xeral, todas as europeas, non só conduciu a que unha maior proporción dos seus cidadáns vivan en medianas e grandes cidades, como tamén a que se produciu unha substancial modificación das funcións tradicionais dos ámbitos rurais destas sociedades, que non só acollen a unha poboación cada vez máis reducida e envellecida, como tamén van dedicando de maneira progresiva unha menor superficie ás actividades agropecuarias tradicionais. Todos estes cambios e algúns outros relacionados co avance dos espazos e tempos de lecer e, en xeral, o propio proceso xeneralizado de desenvolvemento económico e tecnolóxico, propiciaron que cada vez se utilice máis o medio rural, como xa vimos anteriormente, como espazo para a realización de actividades deportivas e de actividades de recreación, especialmente para públicos urbanos ben necesitados de dispor de novas fontes de equilibrio fronte á vida estresante e sedentaria propia das cidades. Públicos urbanos que, por outra banda, son os que gozan de maiores posibilidades materiais para facelo.
Por iso é polo que desde hai algúns anos a Unión Europea haxa comezado a favorecer políticas de reconversión de áreas rurais en declive, para que se realicen nelas novas funcións de lecer e recreación para visitantes urbanos dispostos a empregar tempo e diñeiro na realización de actividades na natureza. Quizais o país pioneiro nestas iniciativas fose Francia, pois a mediados dos anos 60 xa puxo en marcha plans quinquenales de modernización do medio rural, con programas de mellora dos equipamentos socioeducativos e deportivos que darían lugar, co paso do tempo, á creación de espazos de lecer e recreación (espaces de loisirs) en zonas rurais. Dado o éxito de moitas destas iniciativas, a Unión Europea ha creado posteriormente programas de desenvolvemento preferentemente para zonas rurais pouco favorecidas, nas que a crise da agricultura e gandaría tradicionais facía urxente o atopar novas fórmulas de desenvolvemento para evitar o seu continuado despoboamento e depresión económica. Tales programas tratan de estimular moitos deles a creación de equipamentos deportivos e aulas na natureza, que estimulen unha nova forma de realizar turismo rural.
En España comezaron a xurdir iniciativas deste tipo nos últimos anos, coincidindo coa difusión de actividades deportivas na natureza, e co desenvolvemento dun turismo nacional integrado fundamentalmente por un público urbano favorablemente disposto a desenvolver actividades de recreación en espazos naturais. Para coñecer con precisión o alcance destas iniciativas, introducimos na presente enquisa dous indicadores que tratan de medir o grao de apoio da poboación española a estas iniciativas e o uso potencial que podería facer delas. Un primeiro indicador corresponde á seguinte pregunta: “En España cada vez é maior o número de persoas que practican actividades físicas e deportivas en espazos abertos e en contacto coa natureza, como sendeirismo, golf, ciclismo todo terreo, etc. Estaría Ud. a favor ou non de que nos municipios onde existen terreos rústicos públicos de escasa rendibilidade, os Concellos creasen espazos deportivos públicos onde poder desenvolver este tipo de actividades?”. As respostas dadas preséntanse distribuídas na Táboa 57.
Táboa 57. Grao de apoio á conversión de terreos rústicos de escasa rendibilidade en espazos deportivos públicos para a práctica físico-deportiva na Natureza, 2005-2000
| Grao de apoio á conversión | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| Si, estaría a favor | 85 | 84 |
| Non estaría a favor | 4 | 3 |
| Non ten opinión formada sobre estas actividades | 11 | 11 |
| Non contesta | 1 | -- |
| -8.170 | -5.160 |
A gran maioría das persoas entrevistadas, o 85%, estaría a favor de reconverter terreos rústicos, de incerta rendibilidade agropecuaria, en espazos deportivos e recreativos para uso público. Só unha reducida minoría do 4% non parece estar a favor de tales iniciativas, e outro 11% recoñece non ter aínda unha opinión formada respecto diso.
Nun segundo indicador, a pregunta dirixiuse a coñecer que tipo de actividades gustaríalle realizar ao entrevistado en caso de poder acceder a un espazo equipado con tales características. A pregunta formulouse nos seguintes termos: “En todo caso, se no seu municipio ou nalgún municipio próximo creásese un espazo deportivo público de ditas características, a Ud. ou a algún membro da súa familia gustaríalle practicar algunha das seguintes actividades?”. As respostas dadas ás actividades propostas preséntanse na Táboa 58.
Táboa 58. Actividades físico-deportivas que lle gustaría practicar á poboación se o seu municipio tivese un espazo deportivo público na Natureza, 2005-2000
| Actividades que lle gustaría practicar | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| Sendeirismo | 66 | 62 |
| Actividades de recreación física na Natureza | 62 | 64 |
| Actividades de aventura na Natureza | 48 | 49 |
| Golf | 20 | 21 |
As respostas máis numerosas dirixíronse a elixir as actividades de recreación física na Natureza, o 62%, e o sendeirismo, o 66%, en tanto que as actividades de aventura na Natureza son citadas tamén por un amplo segmento de poboación, o 48%. Un deporte tido ata hai pouco por minoritario e elitista en España como o golf é citado polo 20% dos entrevistados, o que viría mostrar o gran percorrido de desenvolvemento que ten a súa práctica, en alza como vimos anteriormente, e cunha federación que ocupa o cuarto lugar na ordenación de federacións deportivas segundo o número de licenzas. Con respecto aos resultados da enquisa de 2000, non se observan diferenzas dignas de consideración, o que indica que se trata dunhas opinións e predisposicións de conduta firmes e estables.
Queda claro, pois, que a gran maioría do público español estaría a favor da creación de espazos de recreación en zonas rurais, así como do desenvolvemento nelas de toda a amplitude de modalidades deportivas e corporais que se poden realizar en tales espazos. Trátase de iniciativas que estimamos son ineludibles se se quere popularizar modalidades deportivas que requiren para a súa práctica amplas superficies de terreo, como pode ser o caso do golf, xa que a creación de campos rústicos ou naturais tanto para este deporte como para outras actividades -sendeirismo, ciclismo todo terreo e outras modalidades de aventura na Natureza-, ao non requirir un elevado investimento para a súa construción nin necesitar de complexos mantementos, convértenas en certamente alcanzables ás amplas capas medias de poboación, e non só ás clases profesionais e altas das grandes cidades como vén ocorrendo ata o presente. Tamén con esta reconversión dos terreos rústicos en equipamentos recreativos, pódese fomentar un novo tipo de turismo rural, máis amplo na súa concepción que o simple aloxamento rural, que pode contribuír a dinamizar comarcas e municipios necesitados urxentemente de novas funcións sociais e económicas, que enchan o baleiro producido pola crise irreversible da agricultura tradicional.
7.3. O deporte para todos: alcance da súa práctica
Estudando como vimos facendo cun certo grao de detemento os cambios que están a ter lugar no sistema deportivo español contemporáneo, é ineludible ocuparse do movemento de deporte para todos iniciado nos anos 60 en boa parte dos países europeos occidentais, incluído España, e cuxos efectos seguen tendo plena actualidade, xa que a difusión da práctica deportiva iniciada con este movemento entre amplas capas de poboación que viviran alleas ao ámbito e influencia do deporte federado tradicional, continúa representando unha amigable e alcanzable invitación á práctica deportiva para amplos grupos de poboación.
É ben certo que xa na década dos anos 90 o movemento de deporte para todos quedara, en sentido estrito, superado en certo xeito polo poderoso desenvolvemento dos servizos deportivos municipais e do deporte comercial, que en sociedades como a española contan cun Estado do Benestar que se preocupa, con maiores ou menores recursos e éxitos, de facilitar a práctica deportiva popular. Por esta razón xa sinalabamos no noso estudo sobre a enquisa de 1995 (García Ferrando, 1997: 114) que na actualidade é un tanto cuestionable continuar falando do deporte para todos, xa que as iniciativas das Administracións Públicas e do propio sector privado promocionando o deporte no seu sentido máis amplo, fai que sexa máis apropiado falar da promoción de “un deporte con obxectivos pero sen adxectivos” (López, 1995).
Pero non é menos certo que se continuaron celebrando de forma regular competicións populares en numerosos lugares da xeografía española, polo que continúa tendo vixencia que sigamos mantendo na enquisa de 2005 o estudo dun indicador que, introducido por primeira vez na enquisa de 1980, refírese a a participación da poboación nunha competición de deporte para todos. Os resultados obtidos (ver Táboa 59) pon de manifesto o vigor deste tipo de convocatorias populares (carreiras a pé ou en bicicleta, competicións abertas de deportes populares como fútbol, baloncesto, tenis, etc.).
Táboa 59. Participación nunha competición de deporte para todos e disposición a volver practicar, 2005-1980
| Participou nunha competición de deporte para todos | 2005 | 2000 | 1995 | 1990 | 1985 | 1980 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Si | 28 | 27 | 27 | 27 | 23 | 12 |
| Non | 72 | 73 | 73 | 72 | 77 | 86 |
| -8.170 | -5.160 | -4.271 | -4.625 | -2.088 | -4.493 | |
| Disposición a volver participar | 2005 | 2000 | 1995 | 1990 | 1985 | 1980 |
| Si, con seguridade | 22 | 29 | 33 | 26 | 32 | 37 |
| Si, sempre que poida | 26 | 26 | 23 | 25 | 23 | 26 |
| Depende | 26 | 22 | 22 | 25 | 17 | 8 |
| Non participará | 26 | 23 | 22 | 22 | 26 | 26 |
| -2.322 | -1.393 | -1.152 | -1.233 | -509 | -529 |
A porcentaxe de participación no ano 2005 foi do 28%, unha unidade porcentual por encima da rexistrada na enquisa de 2000. Dado que nas enquisas de 1995 e 1990 tamén se rexistraron porcentaxes de participación similares, en concreto o 27%, maniféstase deste xeito con toda nitidez a actualidade e vigor das competicións populares do chamado, en referencia á súa denominación orixinal nos anos 60, deporte para todos.
Unha actualidade e un vigor que ten visos de continuar manifestándose como pouco na primeira década do século XXI, xa que a disposición a volver participar nunha proba deportiva destas características é alta. En realidade, só o 26% dos que participaron no ano 2005 afirman que non participarán, pero o resto si parece disposto a facelo aínda que en distintos graos: o 22% si o fará con seguridade, o 26% farao sempre que poida, e outro 26% supedita a súa participación á evolución das súas circunstancias persoais e do tipo de oferta de actividades deportivas populares.
Estas competicións populares atópanse amplamente difundidas en todos os ámbitos da sociedade, como ben corresponde a unhas actividades que merecen devandito cualificativo. Con todo, rexístranse diferenzas de participación que vale a pena resaltar analizando o contido do seguinte cadro, que recolle as porcentaxes de participación en distintos agrupamientos da poboación:
| % participación en competición deporte para todos, 2005 | |
|---|---|
| Xénero: | |
| Home | 37 |
| Muller | 20 |
| Idade: | |
| 15-24 | 49 |
| 25-34 | 39 |
| 35-44 | 29 |
| 45-54 | 20 |
| 55-64 | 11 |
| 65+ | 8 |
| Tamaño municipio: | |
| -2.000 | 22 |
| 400.000+ | 29 |
| Nivel de estudos: | |
| Primaria | 24 |
| Superiores | 35 |
| Posición social: | |
| Baixa | 21 |
| Media | 30 |
| Alta | 36 |
| Practica deporte: | |
| Si | 45 |
| Non | 19 |
Acorde coa maior propensión dos homes a realizar deporte de competición, tamén é claramente superior a porcentaxe de homes, o 37%, que o de mulleres, o 20%, que participaron no último ano en competicións de deporte para todos.
Seguindo esta lóxica competitiva, son os máis novos, cun 49% de participación, os que máis participan nesta especie de celebracións populares que son as competicións de deporte para todos. En cambio, a taxa de participación apenas supera o 10% entre os maiores de 55 anos.
O tamaño do municipio de residencia non ofrece valores diferenciais significativos nas taxas de participación, porque son maioritarios os Servizos Deportivos Municipais que en toda España organizan estas festas populares do deporte, co que a incidencia da variabilidade trasládase principalmente ás dimensións sociodemográficas máis persoais da poboación, e non tanto ao tamaño do municipio de residencia.
Aínda que non incide de maneira altamente discriminante, a posición social diferencia as taxas de participación no sentido xa previsto de que as persoas de posición alta participan en maior medida, o 36%, que as que ocupan posicións baixas, o 21%. Iso é debido non tanto aos diferentes niveis de ingresos dos que ocupan unha posición ou outra, como a que as persoas que ocupan posicións altas tenden a posuír en maior proporción que as de posición baixa niveis educativos e ocupacionais máis elevados, e a pertencer a cohortes de idade máis novas, o que favorece unha maior implicación, en xeral, en actividades deportivas.
Como o indicador de participación en actividades de deporte para todos está dirixido ao conxunto da poboación e non só á que realiza deporte de forma máis ou menos regular, reviste interese coñecer ata que punto os que fan deporte tenden a participar en maior proporción nestas celebracións de deporte para todos que os que non practican. E tal como cabía esperar, son os practicantes regulares os que participan en deportes para todos en maior proporción, o 45%, que o non practicantes, só o 19%.
Anteriormente sinalabamos que o deporte para todos e as súas convocatorias populares teñen asegurado o seu futuro polo menos nun prazo razoable, porque máis da metade dos que xa o fixeron esperan continuar facéndoo en próximas celebracións. E é que ao ser contemplada como unha actividade con trazos positivos pola maioría da poboación, o deporte para todos na súa versión festiva e popular municipal, local ou de barrio vai continuar reunindo moitos participantes. Os datos que se presentan na Táboa 60 así parecen confirmalo.
Táboa 60. Valoración do deporte para todos, 2005-2000
| Valoración | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| É algo bo e necesario | 94 | 93 |
| Non é bo nin necesario | 3 | 5 |
| Non contesta | 3 | 2 |
| -8.170 | -5.160 | |
| Opinión sobre o impacto público | 2005 | 2000 |
| Trátase dunha moda | 15 | 17 |
| Agora hai máis afección ao deporte | 80 | 79 |
| Outras respostas | 1 | 1 |
| Non contesta | 4 | 3 |
| -8.170 | -5.160 |
É case unánime a valoración do deporte para todos como algo non só bo como tamén necesario, pois así o recoñece o 94% dos entrevistados, porcentaxe superior nunha unidade ao rexistrado na enquisa de principios da década, o que viría confirmar o mantemento da boa imaxe desta forma de celebrar o deporte popular.
Consecuente con esta continuidade é o outro resultado que aparece na mesma Táboa 60, que recolle a interpretación deste fenómeno deportivo. Só o 15% considera que se trata dunha moda e, por tanto, pasaxeira, en tanto que unha maioría do 80% é da opinión que ao haber na actualidade máis afección polo deporte en España, as competicións de deporte para todos seguen atraendo unha alta participación. Este recoñecemento da maior afección polo deporte é mesmo un pouco maior que o rexistrado en 2000, en concreto, unha unidade porcentual máis, o que revela outra vez a imaxe positiva do deporte, imaxe que, con todo, non se corresponde cun substancial incremento da súa práctica regular.
Polo que se refire a os motivos que ofrecen o non participantes para xustificar a súa ausencia deste tipo de actividades deportivas, a diversidade é a nota característica como se pode observar nos datos que inclúe a Táboa 61.
O motivo esgrimido con maior frecuencia é o que non lle gusta o deporte, pois así o afirma o 43% do non participantes, o que representa un incremento de dúas unidades porcentuais en relación ao resultado de 2000 e dez unidades con respecto a 1990. Trátase dun incremento que está en liña co que xa atopamos anteriormente ao estudar as prácticas deportivas da poboación española, e é que se produciu un aumento dos que rexeitan, non senten interese ou, sinxelamente, non lles gusta o deporte en termos xerais e, en consecuencia, tampouco senten atraídos polas convocatorias de deporte para todos. Un incremento que interpretamos como unha reacción ante a presenza invasiva do deporte espectáculo e profesional, que se ha ido facendo cada vez máis patente segundo pasan os anos.
Táboa 61. Motivos polos que non participou ata agora nunha proba de deporte para todos, 2005-1990
| Motivos non participación | 2005 | 2000 | 1990 |
|---|---|---|---|
| Non lle gusta | 43 | 41 | 33 |
| Ata agora non tivo oportunidade | 17 | 17 | 21 |
| Na súa mocidade non se facía e agora xa é tarde | 9 | 10 | 13 |
| Pola idade | 8 | 9 | 8 |
| Xa fai outro tipo de deporte | 6 | 7 | 7 |
| Pola saúde | 4 | 5 | 4 |
| Abúrrelle facer deporte con tanta xente | 4 | 4 | 4 |
| Outros motivos | 7 | 5 | 8 |
| N.C. | 3 | 2 | 4 |
| -5.842 | -3.750 | -3.329 |
Os que din que ata agora non tiveron oportunidade de participar representan o 17%, idéntica porcentaxe que en 2000. En cambio diminuíu lixeiramente con respecto a 2000 a porcentaxe dos que argumentan que non participaron porque na súa mocidade non se facía e agora xa é tarde, 9% fronte a 10%, o que é tamén un resultado lóxico xa que segundo pasan os anos vai avanzando o inevitable recambio xeracional, que conduce a que sexa cada vez maior a proporción de poboación que se ha socializado nunha contorna deportiva máis desenvolvido.
Outros motivos sinalados, que non alcanzaron un 10% de mencións son os inevitables referentes á idade e a saúde, a práctica doutro deporte, o aburrimento que sente ao participar con tanta xente debido ao carácter con frecuencia masivo destas competicións e outros motivos diversos que por separado non superaban o 1%. Todos eles con valores parecidos aos rexistrados en 2000, o que vén mostrar que a súa importancia relativa apenas variou na última década.
7.4. A actividade física da poboación laboral e a forma física dos españois
O indicador sobre a actividade física que desenvolve no seu traballo a poboación laboral introduciuse por vez primeira na enquisa de 1995, e naquela ocasión razoabamos que a medida que a sociedade española íase penetrando na fase posindustrial e posmoderna da nosa civilización, ían diminuíndo as ocupacións e tipos de traballo que esixían un maior esforzo físico para o seu desempeño, posto que cos avances tecnolóxicos son as máquinas automáticas as que van substituíndo ás persoas, en tanto que ían en aumento as ocupacións de natureza sedentaria, o que introducía un factor pouco desexable na saúde física e mental de amplos sectores da poboación laboral.
Os resultados obtidos na enquisa de 1995 puxeron de manifesto que o segmento máis numeroso de poboación laboral permanecía de pé a maior parte da xornada, sen realizar grandes esforzos, seguido dos que estaban sentados a maior parte da xornada. Por outra banda, o grupo máis reducido de poboación traballadora constituíano os que realizaban un traballo pesado que requiría un gran esforzo físico. Dado o pouco tempo transcorrido entre a realización da última enquisa e a presente, non se produciron cambios numéricos importantes na distribución ocupacional da poboación española, polo que cabe supor que tampouco haberá cambios de relevo no tipo de actividade física que se realiza no traballo. E así é en efecto, como se comproba cos datos que se presentan na Táboa 62.
Táboa 62. Tipo de actividade física que desenvolve habitualmente no seu traballo actual, 2005-1995
| Tipo de actividade física | 2005 | 2000 | 1995 |
|---|---|---|---|
| De pé a maior parte da xornada sen grandes esforzos | 38 | 41 | 42 |
| Sentado a maior parte da xornada | 30 | 28 | 29 |
| Camiñando, levando algún peso, desprazamentos frecuentes | 21 | 20 | 19 |
| Traballo pesado, tarefas que requiren gran esforzo físico | 9 | 9 | 9 |
| -4.321 | -2.389 | -1.871 |
O 38% da poboación laboral permanece de pé a maior parte da xornada sen realizar apenas esforzos físicos segundo os resultados de 2005, tres unidades porcentuais menos que en 2000. Trátase no seu maior parte de traballadores dos variados e múltiples servizos de todo tipo, desde o comercio á educación, ou desde os servizos persoais aos sanitarios, que requiren a permanencia en pé con poucas oportunidades de sentar a descansar. Outro segmento que abarca un pouco máis da cuarta parte da poboación laboral, o 30%, necesita estar sentada a maior parte da xornada laboral, ante a pantalla dun computador, ou ao volante dun vehículo, controlando unha máquina ou atendendo detrás dunha mesa ou dun portelo ao público. Son os que desenvolven, evidentemente, tarefas máis sedentarias. Un terceiro segmento que inclúe ao 21% da poboación laboral desenvolve un traballo que require a realización de desprazamentos frecuentes levando algún peso. Son os que realizan unha actividade física máis activa pero sen ser tan pesada como o outro 9% de traballadores que realizan tarefas que requiren gran esforzo físico, con todo o perigo que levan de accidentes e lesións laborais.
Dado que o sistema ocupacional vén determinado en parte polo tamaño do municipio xa que o seu carácter máis ou menos rural, ou máis ou menos metropolitano, atópase fortemente vinculado aos tipos de traballo que se poden realizar, cabe esperar que as ocupacións máis sedentarias ou menos activas sexan relativamente máis frecuentes nas grandes cidades, en tanto que os traballos que esixen maiores esforzos físicos sexan máis propios das áreas rurais. E así é en efecto como se pode observar no seguinte cadro, que contén as porcentaxes de traballadores clasificados segundo o tipo de actividade física que realizan no seu traballo, e segundo residan en pequenos municipios rurais ou nas maiores cidades do país:
| Actividade física no traballo, 2005 | ||||
|---|---|---|---|---|
| De pé | Sentado | Camiñando | Gran esforzo | |
| Tamaño municipio: | ||||
| Menos de 2.000 | 37 | 20 | 31 | 11 |
| Máis de 1 millón | 33 | 43 | 15 | 5 |
| Nivel de estudos: | ||||
| Primaria | 39 | 16 | 28 | 16 |
| Superiores | 31 | 59 | 6 | 1 |
| Sexo: | ||||
| Home | 34 | 29 | 23 | 12 |
| Muller | 44 | 32 | 19 | 3 |
A porcentaxe de traballadores que realizan tarefas que requiren estar sentados a maior parte da xornada é máis de dúas veces superior nas grandes cidades que nas zonas rurais, 43% fronte ao 20%. Pola contra, a porcentaxe dos que realizan traballos que esixen grandes esforzos físicos é máis de dúas veces superior nas zonas rurais que nas grandes áreas metropolitanas, 11% fronte ao 5%. As porcentaxes dos que fan traballos que lles conducen a realizar desprazamentos frecuentes camiñando e levando algún peso son tamén superiores en municipios rurais, o 31%, que en áreas metropolitanas, o 15%, en tanto que naqueles é un pouco máis elevado a porcentaxe dos que permanecen no seu traballo de pé, sen realizar grandes esforzos, que o que ocorre nestas, 37% fronte ao 33%.
O tipo de traballo que se realiza atópase fortemente determinado polo nivel de estudos do traballador, xa que este nivel é factor frecuentemente condicionante do tipo de traballo que se pode realizar. No cadro anterior preséntanse os valores de dúas categorías polares, os que teñen só estudos primarios por unha banda e os que completaron os seus estudos superiores por outro, e o contraste da actividade física que realizan uns e outros é ben forte. Baste destacar que o 16% dos que teñen estudos primarios ou menores realizan traballos pesados, mentres que só o 1% dos que teñen estudos superiores faino. Pola contra, o 59% destes últimos realizan traballos completamente sedentarios, permanecendo sentados a maior parte da xornada, cousa que só fai o 16% dos que non pasaron dos estudos primarios. Así pois, entre os que teñen estudos superiores e desenvolven traballos sedentarios, que como vimos son maioría, coincide non só unha posición social máis favorable para a práctica deportiva como tamén unha necesidade de buscar equilibrios compensatorios nesta práctica, ante as longas horas de traballo sedentario que realizan. En tanto que entre os que desde o seu nivel de estudos primarios realizan traballos que esixen unha maior forza física, non só teñen unha posición social menos favorecedora da procura de leceres deportivos activos, como tamén é menor a necesidade de buscar compensacións de actividade física mediante o deporte.
O sexo dos traballadores tamén ofrece diferenzas dignas de ser resaltadas aínda que non son tan significativas como as dous anteriores, xa que con excepción dos traballadores que fan grandes esforzos nos que si se produce unha forte diferenciación, 12% de homes fronte a só 3% de mulleres, nas outras tres categorías de actividade física as diferenzas non son tan evidentes.
Con todo e con independencia da actividade física realizada na súa situación ocupacional, ademais indpendientemente de que se faga ou non un traballo remunerado, a maior parte dos entrevistados consideran que a súa forma física é aceptable, pois así a autoevalúan como se observa cos datos que se presentan na Táboa 63.
Táboa 63. Autoevaluación do estado de forma física, 2005-1990
| A miña forma física é | 2005 | 2000 | 1990 |
|---|---|---|---|
| Excelente | 4 | 4 | 5 |
| Boa | 36 | 38 | 29 |
| Aceptable | 45 | 43 | 45 |
| Deficiente | 13 | 13 | 16 |
| Francamente mala | 2 | 2 | 4 |
| -8.170 | -5.160 | -4.625 |
Un 4% de forma física excelente, un 36% que a considera boa e outro 45% que sente cunha forma física aceptable, representan, sumados, un maioritario 85% de poboación que avalía a súa forma física de maneira positiva. En consecuencia, son minoritarios os que recoñecen que a súa forma física é deficiente, o 13%, ou francamente mala, o 2%. Trátase dunha percepción sobre o estado da forma física que é idéntica á de 2000 e lixeiramente superior á de 1990, o que parece corresponderse co dato obxectivo de saúde que representa a esperanza de vida dos españois, que é desde fai ao redor de dúas décadas unha das máis elevadas do mundo.
É de interese destacar as diferenzas que aparecen entre homes e mulleres polo que se refire a a autoevaluación da súa condición ou forma física, no sentido de que son máis numerosos os homes que se perciben de forma positiva que as mulleres, como se observa seguidamente:
| % poboación que considera excelente ou boa a súa forma física, 2005 | |
|---|---|
| Xénero: | |
| Home | 43 |
| Muller | 37 |
| Idade: | |
| 15-24 | 52 |
| 55-64 | 33 |
O 43% dos homes considera que o seu estado de forma física é excelente ou bo, percepción que só a manifesta o 37% das mulleres entrevistadas. Dado que se trata dun resultado moi parecido ao de anteriores enquisas, cabe supor que se trata dun trazo estrutural nas diferenzas sociais segundo o sexo que conviría estudar con maior detalle e profundidade, pois se trata dunha diferenza que ten antes raíces socioculturais que biolóxicas, aínda que non poden descoidarse ambas as na procura de explicacións rigorosas.
A este respecto convén destacar que na consideración persoal da saúde é determinante o papel desempeñado polo individuo e a relación que teña co seu corpo, e unha ampla evidencia empírica móstranos que o home e a muller difiren neste importante aspecto da identidade persoal (Gómez Redondo, 1995). No mundo masculino a enfermidade é un obstáculo no realce da virilidade –a enfermidade é antitética coa forza- polo que se tende a esaxerar a manifestación da boa forma física e a negar, en tanto que sexa posible, a existencia de enfermidade ou dunha mala condición física.
En cambio, na cultura da feminidade, o corpo convén mantelo mozo e san para achegarse ao modelo ideal da beleza feminina, e cando a percepción do propio corpo vai facendo máis difícil a aproximación a ese ideal, refórzase a autoevaluación negativa da condición ou forma física. En todo caso, os resultados que estamos a comentar convén relacionalos cos obtidos por outros investigadores sociais que desde hai xa algún tempo destacaron que en España, do mesmo xeito que ocorre noutros países industrializados avanzados, homes e mulleres manifestan unha autopercepción diferente da súa saúde e das súas enfermidades (Durán, 1983; De Miguel, 1994; González Sanjuán, 2001).
Con todo, resulta máis facilmente explicable o resultado de que os mozos consideran en maior proporción que os máis maiores que a súa condición física é boa ou excelente, posto que é o que cabe esperar por razóns evolutivas xa que en termos xerais os máis novos tenden a gozar de maior vigor e saúde que as persoas de máis idade. Así pois, parece plenamente xustificado que máis da metade dos mozos de 15 a 24 anos, o 52%, se autoevalúe en termos de boa ou excelente forma física, en tanto que só o faga deste xeito o 33% do grupo de poboación maior de 55 anos.
Outro resultado que merece ser destacado é o que se refire a a percepción que se ten da forma física segundo o lugar de residencia:
| Tamaño municipio | % poboación que considera excelente ou boa a súa forma física |
|---|---|
| 2.000 | 38 |
| 2.000 – 10.000 | 42 |
| 10.001 – 50.000 | 43 |
| 50.001 – 100.000 | 38 |
| 100.001 – 400.000 | 39 |
| 400.001 – 1 millón | 44 |
| Máis de 1 millón | 33 |
Da anterior distribución porcentual, o único resultado realmente significativo tanto estatística como sociológicamente é que sexan os residentes nas dúas únicas cidades españois que superan o millón de habitantes, isto é, Madrid e Barcelona, os que teñan a porcentaxe máis baixa, o 33%, de goce dunha boa forma física, once unidades porcentuais menos que os que residen en cidades comprendidas entre os 400.001 e o millón de habitantes, ou dez unidades porcentuais menos que os que residen en municipios de pequeno tamaño, menos de 50.000 habitantes. De confirmarse este resultado noutros estudos, sería un bo indicador dos riscos que para a saúde de moitos dos seus habitantes teñen as grandes cidades.
A visión de conxunto das anteriores distribucións porcentuais preséntanse no gráfico 15, que conteñen os perfís modais dos que consideran ter unha forma física excelente ou boa segundo o sexo, idade, lugar de residencia, nivel de estudos e posición social:
Gráfico 15. Perfil modal dos que consideran excelente ou boa a súa forma física, 2005
Completando esta análise da condición física da poboación, ocuparémonos de comparar a forma en que se autoevalúan os practicantes e o non practicantes de deportes. Os resultados obtidos, que se presentan no seguinte cadro, ofrecen diferenzas no sentido esperado:
| Practica deporte, 2005 | ||
|---|---|---|
| Si | Non | |
| Forma física | ||
| Excelente | 7 | 2 |
| Boa | 46 | 30 |
| Aceptable | 41 | 47 |
| Deficiente | 5 | 17 |
| Francamente mala | 0,5 | 3 |
En efecto, se a maioría dos que practican deporte fano buscando mellorar a súa saúde e condición física, cabe supor que serán máis numerosos os que consigan este propósito, ou polo menos así o perciban, que o que ocorra entre o non practicantes. Máis da metade dos que practican deporte, o 53%, sente en boa ou excelente forma física, outro 41% estímaa aceptable, só o 5% sente deficientemente e son francamente minoritarios, o 0,5%, os que consideran ter un estado de forma física francamente mala. En cambio, a anterior distribución é ben diferente entre o non practicantes, cun 3% de mala forma física, un 17% deficiente, un 47% aceptable e o 32% de excelente ou boa. Queda claro, pois, que a práctica deportiva tende a favorecer a boa forma física da poboación, ou polo menos a propia sensación de gozala.
Para finalizar esta breve anotación empírica sobre a forma física dos españois segundo os resultados que ofrece a Enquisa sobre Hábitos Deportivos 2005, pode ser de interese comparalos cos que ofrece a última Enquisa Nacional de Saúde (2005), elaborada entre abril de 2003 e marzo de 2004 cunha mostra de 28.113 de poboación con 16 e máis anos. Segundo esta enquisa dirixida a coñecer os hábitos da poboación en todo aquilo que concierne á saúde de forma directa, un pouco máis do 70% considera que o seu estado de saúde pode considerarse “bo ou moi bo”, categorías estas que só poden compararse de maneira aproximada co tres categorías equivalentes utilizadas no presente estudo, isto é, excelente, boa e aceptable, que foron sinaladas no presente estudo polo 80% da poboación.
Entendemos que ambos os resultados son compatibles entre si tendo en conta que é practicamente inevitable que se produzan diferenzas estatísticas nas pautas de respostas a unha mesma pregunta, se as categorías de resposta que teñen que elixir os entrevistados non son as mesmas. En todo caso, ambos os estudos coinciden en resaltar que unha maioría dos españois, aproximadamente tres de cada catro, considera que a súa saúde é boa. Con todo, convén non perder de vista que a mesma Enquisa Nacional de Saúde describe unha situación con respecto ao sobrepeso da poboación española como unha auténtica epidemia de obesidade, xa que máis do 50% ten sobrepeso ou problemas de obesidade e só o 47% ten un peso normal. Trátase dun problema que tamén comezou a afectar os nenos nos últimos anos.
Desde un punto de vista da percepción persoal é perfectamente compatible estar obeso e considerar que o estado de saúde é bo ou aceptable. Outra cousa ben diferente é que a obesidade, que na maioría dos casos é provocada por un estilo de vida sedentario, poida desembocar a medio ou longo prazo en problemas serios de saúde. Neste sentido, a baixa porcentaxe de poboación que fai deporte de maneira regular, tal como vimos estudando neste traballo, atópase intimamente relacionado con ese estilo de vida sedentaria e dese sobrepeso que detecta a Enquisa Nacional de Saúde.