As prácticas deportivas da poboación española: deportes máis practicados
3. Las prácticas deportivas da poboación española: deportes máis practicados
Unha vez analizado o deporte como unha actividade de tempo libre e de lecer amplamente estendida e, sobre todo, moi desexada, ocuparémonos no presente capítulo de avanzar no estudo dos hábitos de práctica deportiva da poboación española, de precisar o carácter competitivo ou recreativo de ditas prácticas, e de presentar e ordenar os deportes máis practicados.
3.1. La práctica dalgún deporte: evolución histórica dos hábitos deportivos
Parecida estabilidade á que manifesta a evolución recente do interese polo deporte, é a que ofrece a evolución da práctica deportiva xa que tal como pode observarse na Táboa 7, a distribución da poboación entre a que fai deporte e a que non o fai é practicamente a mesma na enquisa de 2005 que na pasada de 2000.
Táboa 7. Evolución da práctica deportiva da poboación española, 2005-2000
| Práctica deportiva | 2005 | 2000 | Estimación do número total, 2005* |
|---|---|---|---|
| Practica un | 23 | 21 | 7.685.056 |
| Practica varios | 14 | 16 | 4.677.860 |
| No practica ningún | 63 | 63 | 21.050.371 |
| -8.170 | -5.160 | 33.413.287 | |
Base: poboación entre 15 e 74 anos
* La estimación do número de persoas que no ano 2005 practican un ou varios deportes, realizouse a partir dos datos do Censo de Poboación de 2001, que cifran en 33.413.287 o número de españois con idades comprendidas entre os 15 e os 74 anos.
La mesma proporción de non practicantes, o 63%, ofrece unha enquisa e outra, e a mesma proporción de practicantes aínda que distribuídos con lixeiras diferenzas entre os que practican un deporte, o 23% en 2005 fronte ao 21% en 2000, e os que practican dous ou máis deportes, o 14% e o 16%, respectivamente. Unha diferenza que é estatisticamente pouco significativa, pois cabe ser interpretada por igual como unha fluctuación debida ao erro de mostras, ou como unha variación real no tipo de practicantes.
Como as distribucións porcentuais ás que se refiren os datos que se presentan na Táboa 7 están calculadas con base na poboación comprendida entre os 15 e os 74 anos, é conveniente presentar a serie histórica de enquisas completa pero só para a poboación comprendida entre os 15 e os 65 anos, co que mellora a evolución da práctica do deporte xa que se produciu un incremento de dúas unidades porcentuais na proporción de practicantes en 2005 con respecto á enquisa de 2000, tal como obsérvase na Táboa 8.
Táboa 8. Evolución da práctica deportiva dos españois, 2005-1975
| Práctica deportiva | 2005 | 2000 | 1995 | 1900 | 1985 | 1980 | 1975 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Practica un | 24 | 22 | 23 | 18 | 17 | 16 | 15 |
| Practica varios | 16 | 16 | 16 | 17 | 17 | 9 | 7 |
| No practica ningún | 60 | 62 | 61 | 65 | 66 | 75 | 78 |
| -7.190 | -4.550 | -4.271 | -4.625 | -2.008 | -4.493 | -2.000 |
Base: Poboación entre 15 e 65 anos
Gráfico 3. Evolución da práctica deportiva dos españois, 2005-1975 (con idades entre 15 e 65 anos)
Tanto a través dos datos porcentuais que se presentan na Táboa 8 como sobre todo no correspondente Gráfico 3, pódense seguir as dúas fases de evolución da práctica deportiva en España nos últimos 30 anos. En unha primeira fase que abarca a primeira década deste período, a que transcorre entre 1975 e 1985, prodúcese un forte incremento da práctica deportiva, do 22% ao 34% de practicantes, seguindo o impulso da transición e da democratización dos concellos, auténticos motores desta mellora.
En unha segunda fase que comprende as dúas décadas seguintes, as que transcorren entre 1985 e 2005, estabilízase o ritmo de crecemento da práctica en España, pois se pasa do 34% ao 40% de practicantes, unha mellora de aproximadamente 1,5% cada cinco anos máis ou menos, mellora que se concentra sobre todo no número dos que practican un só deporte, posto que o crecemento dos que practican dous ou máis deportes faise máis lentamente.
Tal como indicabamos no capítulo 1, esta evolución parece indicar que tende a ser decreciente o ritmo de crecemento da práctica deportiva española, cando se compara co bo ritmo de crecemento da oferta pública e privada de instalacións deportivas, e coa mellora da capacidade competitiva do deporte español de alta competición, así como cando se compara cos recursos e atención que atrae o deporte espectáculo profesional. Un ritmo decreciente de mellora da práctica deportiva da poboación que convén situala no marco da limitada cultura e tradición deportiva da sociedade española, cando se compara coa longa e ostensiblemente mellor e máis evolucionada cultura deportiva dos países nor e centroeuropeos.
3.2. Perfil sociodemográfico da poboación practicante
A partir do recoñecemento da significativa diferenciación social que subxace na distribución da práctica deportiva entre a poboación española, o interese do seu estudo non radica tanto en saber que existe tal diferenciación, que actualmente é obvia, como máis ben en coñecer ata que punto mantéñense as diferenzas rexistradas con anterioridade ou se, pola contra, produciuse algún cambio de tendencia que poida considerarse significativo.
Las dúas variables de carácter básico que ofrecen comportamentos deportivos ben diferenciados son o sexo e a idade, e con elas iniciamos a presente análise. En as enquisas anteriores tivemos ocasión de coñecer o alcance das diferenzas de práctica deportiva que presentan homes e mulleres, que se mantiveron estables na última década do século XX, con diferenciais de práctica que oscilaban entre o 18% e o 19%. Los resultados que ofrece a enquisa de 2005 sinalan unha ruptura da este tendencia, no sentido dun maior achegamento do nivel de práctica deportiva das mulleres ao dos homes, como se pode comprobar cos datos que se presentan na Táboa 9.
Táboa 9. Distribución da práctica deportiva segundo sexo e idade, 2005-2000
| Practica deporte | Un | Varios | Ninguno | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2005 | 2000 | 2005 | 2000 | 2005 | 2000 | |
| Sexo | ||||||
| Homes | 25 | 24 | 20 | 22 | 55 | 54 |
| Mujeres | 21 | 18 | 9 | 9 | 70 | 73 |
| Edad | ||||||
| 15-24 anos | 33 | 29 | 25 | 28 | 42 | 43 |
| 55-65 anos | 17 | 17 | 7 | 5 | 76 | 78 |
El porcentaxe de homes que practica un ou varios deportes é o 45% e o de mulleres o 30%, o que significa que o diferencial de práctica por sexo que ata agora se mantiña ao redor do 18%, e que na enquisa de 2000 alcanzaba o 19%, reduciuse con respecto á enquisa anterior en catro unidades porcentuais ata alcanzar o 15%. Visto desde o lado do non practicantes, a porcentaxe de mulleres que non fan deporte descendeu ata o 70%, tres unidades porcentuais menos que na enquisa de 2000, en tanto que se incrementou nunha unidade porcentual a porcentaxe de homes que non fai deporte, ata alcanzar o 55%.
Aunque reducida, tamén se rexistrou unha mellora no nivel de práctica entre os mozos de 15 a 24 anos, pois pasaron de 57% no ano 2000 ao 58% no ano 2005. Parecido incremento, dúas unidades porcentuais, tivo lugar no grupo máis estable de práctica deportiva, o comprendido entre os 55 e os 65 anos, que alcanzou en 2005 a 24% fronte ao 22% en 2000.
Si tense en conta que o nivel de práctica deportiva dos mozos de 14 a 24 anos alcanzaba xa o 57% no ano 1990, cando só representaba o 9% entre a poboación madura comprendida ente os 55 e os 65 anos, cabe concluír que se produciu un preocupante estancamento nos hábitos deportivos da poboación nova, e unha mellora significativa nos niveis de cultura e práctica deportivas entre a poboación madura, que é a que probablemente máis se está beneficiando, en termos relativos, da mellora da oferta das facilidades deportivas públicas en España nas dúas últimas décadas.
Otro cambio de tendencia rexístrase nos niveis de prácticas deportivas da poboación segundo o lugar de residencia, xa que a crecente urbanización da poboación española, no sentido de que cada vez é maior a poboación que reside en medianas e grandes cidades, ten o seu oposto no declive no mundo rural, no que reside unha poboación cada vez máis envellecida, por iso é polo que as diferenzas de práctica deportiva en municipios que representan os extremos opostos do continuo rural urbano, isto é, os pequenos municipios de menos de 2.000 habitantes e as grandes cidades que superan o millón de habitantes, non cesa de crecer:
| Practica deporte | ||||
|---|---|---|---|---|
| Sí | No | |||
| Tamaño de municipio | 2005 | 1990 | 2005 | 1990 |
| Menos de 2.000 | 29 | 32 | 71 | 68 |
| Más de 1 millón | 44 | 39 | 56 | 61 |
La mellora da oferta municipal de deportes que se iniciou nos comezos da década dos anos 80 do pasado século, que beneficiou tanto aos municipios grandes como aos pequenos, non puido compensar a diferente composición das súas respectivas poboacións, cada vez máis novas e dinámicas unhas e máis envellecidas e sedentarias outras. Iso explica a caída nos últimos 15 anos do nivel de práctica deportiva nos municipios de menos de 2.000 habitantes, do 32% en 1990 ao 29% en 2005, e a correspondente mellora nas grandes cidades millonarias en habitantes, do 39% ao 44% en 2005.
El forte carácter sociocultural dos hábitos deportivos da poboación quedou perfectamente acoutado en termos empíricos nas sucesivas enquisas que levamos a cabo. E como non podería ser doutro xeito, a presente enquisa de 2005 volve ofrecer evidencia das enormes diferenzas nos niveis de práctica deportiva da poboación cando a segmentamos mediante calquera dos indicadores de estratificación social que poden utilizarse, no noso caso, o máis sinxelo do nivel de estudos ou o máis complexo e sofisticado da posición social, que inclúe á súa vez indicadores socioocupacionales e sociodemográficos.
Baste sinalar que o nivel de práctica en 2005 da poboación con estudos superiores é o 54%, en tanto que só alcanza o 11% entre a poboación sen estudos formais. Igualmente ocorre cando comparamos á poboación cunha posición social alta, o 51% de práctica deportiva, coa que se atopa nas posicións baixas da pirámide social, o 27%.
Quizás a mellor maneira de obter unha visión de conxunto das diferenzas que presentan os hábitos deportivos dos distintos segmentos de poboación que poden establecerse utilizando as variables sociodemográficas habituais nestes tipos de análises, é mediante o deseño dun gráfico que conteña un perfil modal dos niveis de práctica de tales segmentos de poboación (ver Gráfico 4).
Gráfico 4. Perfil modal dos que practican deporte (un ou varios)
Utilizando como referente comparativo o nivel medio nacional de práctica deportiva, que como se lembrará é o 37%, no Gráfico 4 aparecen ben delimitados os segmentos que máis se afastan do este valor medio. Un afastamento que ten dobre sentido, segundo que o supere amplamente (é o caso dos homes, dos mozos, dos que teñen estudos secundarios ou máis, residen en grandes cidades e gozan dunha posición social alta), ou pola contra, atópese por baixo (mulleres, idades superiores a 65 anos, sen estudos, residentes en pequenos municipios, e cunha posición social baixa).
3.3. Antecedentes familiares da práctica deportiva
Está fóra de toda dubida o importante papel que a familia desempeña na adquisición de hábitos deportivos consistentes e saudables de práctica deportiva. E é que a familia é o axente socializador máis destacado e importante, porque é no seo da vida familiar onde os individuos aprenden a interiorizar, antes que en ningún outro lugar -escola, comunidade, amigos, medios de comunicación…-, os elementos socioculturais do seu medio e aprenden a adaptarse á contorna social no que lles tocou vivir. Por iso, no proceso de socialización deportiva, isto é, no proceso mediante o cal a cultura deportiva é adquirida pola poboación, o papel dos pais é, para a maioría da poboación, moi importante (García Ferrando, Lagardera e Puig, 2002: 88-92), o que xustifica que nas enquisas sobre hábitos deportivos vingamos incluíndo un indicador sobre os hábitos deportivos dos pais dos entrevistados, xa que deste xeito poderémonos aproximar ao coñecemento do grao de continuidade xeracional dos hábitos deportivos da poboación.
En enquisas anteriores xa tivemos ocasión de comprobar a escasa tradición xeracional da práctica deportiva en España, xa que aproximadamente tres de cada catro entrevistados teñen ou tiveron pais que non fixeron nunca deporte. Así o puñan de manifesto os resultados da enquisa de 2000 polo que non cabe esperar cambio significativo algún cinco anos máis tarde, cos resultados da enquisa de 2005, xa que para que poidan ser recoñecidos e analizados empíricamente os cambios xeracionais, requiren de períodos de tempo máis prolongados. Os resultados que respecto diso se presentan na Táboa 10 pon de manifesto unha vez máis que son unha maioría os que recoñecen que os seus pais nunca fixeron ou non fan deporte actualmente, o que converte en moitos casos aos actuais practicantes na primeira xeración que fai deporte na súa tradición familiar.
Táboa 10. Actividade deportiva dos pais da poboación entrevistada, 2005-2000
| Actividade deportiva | Padre | Madre | ||
|---|---|---|---|---|
| 2005 | 2000 | 2005 | 2000 | |
| Actualmente fai deporte | 6 | 5 | 5 | 4 |
| Antes facía deporte | 19 | 17 | 8 | 6 |
| No fixo nin fai deporte | 74 | 76 | 86 | 88 |
| NC | 1 | 2 | 1 | 2 |
El 5% das nais e o 6% dos pais dos entrevistados fan actualmente deporte, aínda que son máis numerosos os que recoñecen que os seus pais, con anterioridade, si facían deporte, o 8% das nais e o 19% dos pais. Por tanto, constitúen unha maioría, o 74%, os que son a primeira xeración na súa familia que fai deporte, xa que os seus pais nunca o fixeron.
Con respecto a a enquisa de 2000, produciuse un lixeiro avance, xa que tanto a porcentaxe dos pais que fan actualmente deporte como a porcentaxe dos que o fixeron con anterioridade, incrementouse nunha e dúas unidades porcentuais respectivamente, o que podería interpretarse como indicador de que os cambios que están a ter lugar nos hábitos deportivos, vistos con perspectiva xeracional, están a dar paso a mozos cohortes de idade nas que existe un maior número de fogares familiares con tradición deportiva. E en efecto así é, pois ao estratificar a poboación por tramos de idade, obsérvase con toda claridade o cambio xeracional ao que nos estamos referindo (ver Táboa 11).
Táboa 11. Actividade deportiva dos pais segundo a idade da poboación, 2005
| Grupo de idade (anos) | % que fan ou fixeron deporte | |
|---|---|---|
| Padre | Madre | |
| De 15 a 17 anos | 59 | 40 |
| De 18 a 24 anos | 46 | 30 |
| De 25 a 34 anos | 33 | 19 |
| De 35 a 44 anos | 22 | 11 |
| De 45 a 54 anos | 15 | 4 |
| De 55 a 64 anos | 11 | 3 |
| 65 e máis anos | 7 | 3 |
Casi a metade dos mozos de 15 a 17 teñen unha nai que fai ou fixo deporte, o 40%, e máis da metade teñen un pai coa este experiencia deportiva, o 59%. Segundo imos avanzando na idade dos entrevistados, van diminuíndo as anteriores porcentaxes, de tal modo que se vai pasando progresivamente a porcentaxes inferiores de práctica dos pais ata alcanzar o 3% de nais e o 7% de pais que fixeron deporte entre a poboación maior de 65 anos, isto é, dos que naceron antes ou durante os anos da guerra civil.
El diferencial de práctica deportiva entre nais e pais é fiel reflexo do atraso histórico co que a poboación feminina incorporouse á práctica deportiva en España, pois tal como pódese observar nos datos da táboa 11, aínda non superaba o 4% de nais que facían deporte entre a poboación nada posteriormente entre 1950 e 1960, que corresponde ao tramo de idade actual comprendido entre os 45 e os 54 anos. A partir da década dos 60 faise máis frecuente a incorporación das mulleres españolas ao deporte, e así o reflicte o incremento porcentual sostido de práctica deportiva materna segundo achegámonos ás xeracións nadas ao longo das dúas últimas décadas do século XX, ata alcanzar ese 40% de práctica materna entre as xeracións máis novas, representadas na presente enquisa pola poboación comprendida entre os 15 e os 17 anos.
La influencia familiar nos hábitos deportivos da poboación queda coutada empíricamente na distribución de resultados que se presenta na Táboa 12, na que se comproba que a porcentaxe de práctica deportiva entre aqueles que tiveron ou teñen pais que fan deporte, é sensiblemente maior que a porcentaxe de practicantes de deporte cuxos pais nunca o fixeron con anterioridade.
Táboa 12. Práctica deportiva segundo que os pais fagan deporte, o fixesen con anterioridade ou nunca o fixeron, 2005
| El pai, a nai ou ambos | |||
|---|---|---|---|
| El entrevistado fai deporte | Practican actualmente | Han practicado | Nunca practicaron |
| Sí | 67 | 55 | 34 |
| No | 33 | 45 | 66 |
El porcentaxe de práctica deportiva entre os entrevistados cuxos pais fan actualmente deporte, o 67%, é case o dobre que a porcentaxe de práctica entre aqueles cuxos pais nunca fixeron deporte, o 34%. También é moi elevado a porcentaxe de práctica entre aqueles cuxos pais nunca fixeron deporte, o 55%, que como podemos observar supera en vinte e un unidades a porcentaxe de práctica dos que non teñen antecedentes paternos ou maternos de práctica deportiva.
Es de sinalar que a influencia da nai na socialización deportiva é lixeiramente maior que a dos pais, como ocorre en moitos outros ámbitos da vida social, como o pon de manifesto que a porcentaxe de practicantes sexa un pouco maior entre os que teñen ou tiveron unha nai que fai deporte, que entre os que só foi ou é o pai o que fai deporte (ver Táboa 13).
Táboa 13. Práctica deportiva segundo que o pai ou a nai fagan deporte ou o fixeron con anterioridade, 2005
| Hacen ou fixeron deporte | ||
|---|---|---|
| El entrevistado fai deporte | El pai | La nai |
| Sí | 58 | 63 |
| No | 42 | 37 |
Entre aqueles entrevistados nos que só o pai fai ou fixo deporte, a porcentaxe de práctica alcanza o 58%, cinco unidades porcentuais menos de práctica que o que manifestan os entrevistados nos que a nai fai ou fixo deporte, o 63%. Unha diferenza de práctica que sen ser excesiva, pon de manifesto o reforzo da influencia familiar cando a nai tamén participa nunha cultura de práctica deportiva.
3.4. Niveis de práctica deportiva nas diferentes Comunidades Autónomas
Desde finais da última década, todas as Comunidades Autónomas teñen asumidas plenamente as competencias en boa parte das medidas de política deportiva, polo que tal como vimos facendo nas pasadas enquisas, resulta de interese coñecer os niveis de práctica da poboación residente, pois se trata quizais do indicador máis representativo de canto e como se promociona o deporte no ámbito autonómico.
Las distribucións porcentuais de práctica deportiva que se presentan na Táboa 14 permiten realizar polo menos dúas lecturas. Dunha parte a referente á súa ordenación por niveis de práctica deportiva segundo os resultados da enquisa 2005, e doutra parte, a variación, positiva ou negativa, de tales niveis en comparación aos resultados da enquisa de 2000. Ambas as lecturas ofrecen interpretacións que son valiosas por si mesmas.
Táboa 14. Distribución da práctica deportiva segundo Comunidades Autónomas, 2005-2000
| Comunidade Autónoma | Practica un ou varios deportes | No practica ningún deporte | ||
|---|---|---|---|---|
| 2005 | 2000 | 2005 | 2000 | |
| Navarra | 45 | 46 | 55 | 54 |
| Madrid | 43 | 45 | 57 | 55 |
| Cataluña | 43 | 44 | 57 | 56 |
| Rioxa | 40 | 40 | 60 | 60 |
| País Vasco | 39 | 43 | 61 | 57 |
| Asturias | 38 | 43 | 62 | 57 |
| Comunidade Valenciana | 37 | 39 | 63 | 61 |
| Baleares | 37 | 36 | 63 | 64 |
| Aragón | 36 | 33 | 64 | 67 |
| Canarias | 35 | 36 | 65 | 64 |
| Castela e León | 34 | 40 | 66 | 60 |
| Murcia | 34 | 36 | 66 | 64 |
| Galicia | 33 | 33 | 67 | 67 |
| Andalucía | 33 | 29 | 67 | 71 |
| Cantabria | 33 | 36 | 67 | 64 |
| Castilla-La Mancha | 30 | 27 | 70 | 73 |
| Estremadura | 29 | 26 | 71 | 74 |
| Ceuta | 41 | -- | 59 | -- |
| Melilla | 53 | -- | 45 | -- |
| Total nacional | 37 | 37 | 63 | 63 |
Gráfico 5. Práctica deportiva por Comunidades Autónomas (poboación que practica un ou varios deportes), 2005
Comencemos sinalando as acusadas diferenzas que existen entre as Comunidades Autónomas con maiores niveis de práctica, Navarra, Madrid, Cataluña, por unha banda, e as Comunidades cos niveis máis baixos, Castela-La Mancha e Estremadura, por outro. Diferenzas que superan amplamente o dez unidades porcentuais.
As Comunidades cun nivel de práctica superior á media nacional son seis: Navarra (45%), Madrid e Cataluña (43%), Rioxa (39%), País Vasco (39%) e Asturias (38%). Otras dúas Comunidades teñen uns niveis de práctica similares á media nacional. Se trata da Comunidade Valenciana e Baleares. As restantes nove Comunidades, por baixo da media nacional, ordénanse do seguinte modo: Aragón (36%), Canarias (35%), Castela e León e Murcia (34%), Galicia, Andalucía e Cantabria (33%), Castela-La Mancha (30%) e Estremadura (29%).
Os casos das Cidades Autónomas de Ceuta e Melilla, cun 41% e un 53%, respectivamente, de práctica deportiva, aparecen por primeira vez na enquisa de hábitos deportivos dos españois, pois ata a presente enquisa de 2005, o deseño de mostras utilizado non as incluía. La valoración dos seus elevados niveis de práctica deportiva, superiores á media nacional, non pode facerse nos mesmos termos que no caso das restantes Comunidades Autónomas, xa que en ambas as cidades, a proporción de poboación española pertencente ás Forzas Armadas e a corpos de Policía en comparación á poboación civil, é moi superior á que rexistran as Comunidades Autónomas. Unas Forzas Armadas e uns corpos de Policía que por razóns da súa profesión, están sometidos a adestramentos físicos e deportivos en principio superiores aos que presenta colectivamente a poboación civil.
Otra lectura, igualmente interesante, que pode facerse dos resultados recolleitos na Táboa 14, é a referir# a a variación porcentual dos niveis de práctica en 2005 con respecto aos de 2000. E esta lectura ofrece resultados de interese:
En o período 2005-2000 experimentaron:
| Avance | Retroceso | Sen cambio |
|---|---|---|
|
Andalucía (+4%) Aragón, Castela-La Mancha e Estremadura (+3%) Baleares (+1%) |
Canarias, Cataluña e Navarra (-1%) Comunidade Valenciana, Madrid e Murcia (-2%) Cantabria (-3%) País Vasco (-4%) Asturias (-5%) Castela e León (-6%) |
Rioxa Galicia |
Así pois, cinco Comunidades experimentaron lixeiros incrementos no nivel de práctica deportiva da poboación residente. Se trata de Andalucía, que experimentou o maior dos avances, o 4%, seguida de Aragón, Castela-La Mancha e Estremadura, con avances do 3%, e Baleares que avanzou o 1%.
Outro dez Comunidades mostran retroceso nos niveis de práctica das súas poboacións. Seguindo unha orde de menor a maior retroceso son: Canarias, Cataluña e Navarra, 1%; Comunidade Valenciana, Madrid e Murcia, 2%; Cantabria, 3%; País Vasco, 4%; Asturias, 5%; e Castela e León, 6%. Sólo dúas Comunidades rexistraron igual nivel de práctica en ambas as enquisas, Rioxa e Galicia. Trátase de resultados que deberán ser interpretados e analizados en profundidade no propio marco de cada Comunidade Autónoma, para poder avanzar na avaliación dos cambios apuntados.
3.5. Frecuencia coa que se practica deporte
Quizás sexa a dimensión máis esencial da práctica deportiva a referente ao grao de frecuencia con que se fai deporte, porque do seu maior ou menor regularidade vai depender fundamentalmente o grao de consolidación dos hábitos deportivos e da súa integración nos estilos de vida da poboación. La práctica semanal e regular dun deporte é o mellor indicador de que o suxeito practicante adquiriu e consolidou o hábito deportivo de dedicar unha parte importante do seu tempo libre ao lecer deportivo, en tanto que a práctica esporádica de deporte non permite considerar que se produciu a adquisición do referido hábito deportivo.
Os resultados obtidos na presente enquisa de 2005 reforzan o cambio de tendencia positivo rexistrado na enquisa de 2000, no sentido de que é cada vez maior a proporción de practicantes que realizan as súas prácticas deportivas de forma regular, o que significa que incorporaron a práctica deportiva aos seus persoais estilos de vida, como se comproba cos datos incluídos na Táboa 15.
Táboa 15. Frecuencia coa que se practica deporte, 2005-2000
| Grao de frecuencia | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| Tres veces ou máis por semana | 49 | 49 |
| Unha ou dúas veces por semana | 37 | 38 |
| Con moita frecuencia | 10 | 10 |
| Só en vacacións | 3 | 3 |
| NC | 1 | -- |
| -3.094 | -1.890 |
Prácticamente a metade, o 49%, dos pouco máis de doce millóns de españois comprendidos entre os 15 e os 74 anos que fan deporte, practícano tres veces ou máis por semana. Outro 37% practica deporte unha ou dúas veces por semana, o 10% faino con menor frecuencia e o 3% só en vacacións. Trátase de resultados análogos aos da enquisa de 2000, na que se rexistrou por primeira vez este cambio positivo, pois se ha de lembrar que na década anterior, en 1990, só representaban o 31% os que facían deporte tres veces ou máis por semana.
Trátase dun cambio que afecta por igual ao conxunto dos practicantes, polo menos cando se ten en conta o sexo e a idade, pois tal como compróbase cos resultados que se presentan na Táboa 16, idéntica porcentaxe de homes e mulleres fan deporte tres veces ou máis por semana, a diferenza do que se rexistrou na enquisa de 2000.
Táboa 16. Características da poboación que practica deporte tres ou máis veces á semana, 2005-2000
| 2005 | 2000 | |
|---|---|---|
| Sexo | ||
| Homes | 49 | 46 |
| Mujeres | 49 | 53 |
| Edad | ||
| 15-24 anos | 55 | 67 |
| 25-34 anos | 47 | 49 |
| 35-44 anos | 44 | 45 |
| 45-54 anos | 45 | 44 |
| 55-65 anos | 50 | 35 |
| Más de 65 anos | 56 | 51 |
En efecto, equilibráronse as porcentaxes de homes e mulleres que son regulares na súa práctica deportiva, o 49%, xa que na enquisa de 2000 era superior a porcentaxe de mulleres, o 53%, que o de homes, o 46%. E o mesmo ocorre coa distribución da práctica deportiva por idade, que é notablemente máis equilibrada en 2005 que en 2000, como o pon de manifesto o feito de que o maior diferencial de práctica entre as diversas cohortes de idade é o 12% na presente enquisa -56% entre os practicantes de maior idade, máis de 65 anos, fronte ao 44% dos comprendidos entre os 35 e os 44 anos. Un diferencial que na enquisa de 2000 só alcanzaba o 32%, co 67% de practicantes de mozos de 15 a 24 anos, fronte ao 35% entre os practicantes de idades que van dos 55 a 65 anos.
Es de destacar que o descenso de práctica deportiva frecuente entre os mozos de 15 a 24 anos, 67% en 2000 e 55% en 2005, compénsase co manifesto incremento de frecuencia entre os practicantes maiores de 55 anos, o que podería tamén ser indicador dun cambio significativo que haberá que seguir coidadosamente en próximas enquisas, tendo en conta que parece que un segmento amplo de mozos españois vai deixando de facer deporte de maneira regular segundo pasan da adolescencia á primeira mocidade, en tanto que entre a poboación de máis de 55 anos cada vez é máis frecuente atopar persoas que, pola súa maior dispoñibilidade de tempo libre e por estar máis sensibilizados pola saúde, practican deporte de maneira regular e continuada.
A tendencia apuntada na enquisa de 2000 de estar segmentándose a poboación en tres grandes grupos, parece confirmarse no presente estudo de 2005. Por unha banda atópase a poboación practicante, ao redor do 40% da poboación xuvenil e adulta, que fai deporte e da que polo menos a metade practícao de forma regular e consistente. Doutra banda, unha maioría do 60% que non fai deporte, pero á súa vez divídese en dous grupos claramente diferenciados como teremos ocasión de precisar máis adiante no próximo capítulo: por unha banda, un pouco máis da metade desta poboación non practicante fixo deporte con anterioridade, está interesada no deporte, pero abandonou, con frecuencia temporalmente, a práctica deportiva por falta de tempo libre ou por outras causas, en tanto que, doutra banda, o resto da poboación non practicante, un pouco menos da metade do total deste tipo de poboación, nunca fixo deporte e non parece estar interesada na súa práctica, quizais porque lle é allea a cultura deportiva.
Tamén avanzabamos a hipótese na análise dos resultados da pasada enquisa de que as características do tipo de cambio social que está a ter lugar nos comezos do século XXI, como é o avance da posmodernidad, vai contribuír a consolidar a presenza deste tres segmentos de poboación na sociedade española (García Ferrando, 2001a: 66-7). Hipótesis que parece confirmarse no presente estudo, e cuxa continuidade ou alteración haberá que seguir estudando segundo avanza o século XXI e continúa ampliando os seus efectos o avance da posmodernidad.
A desestacionalización da práctica deportiva é outro trazo do cambio nos hábitos deportivos dos españois que se comezou a detectar na enquisa de 2000, e que se fai máis evidente nos resultados que ofrece a presente enquisa de 2005 (ver Táboa 17).
Táboa 17. Época do ano na que fai máis deporte, 2005-2000
| Época do ano | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| En todas por igual | 51 | 45 |
| Más no verán | 31 | 29 |
| Más no inverno | 11 | 18 |
| Durante o curso escolar | 7 | 7 |
| -3.094 | -1.890 |
En efecto, un pouco máis da metade da poboación practicante, o 51%, ha desestacionalizado a súa práctica deportiva, no sentido de facer deporte con igual ou parecida intensidade e dedicación ao longo de todo o ano, e non en épocas ou períodos concretos. Recuérdese que na enquisa de 1990, só o 36% dos practicantes facía deporte por igual ao longo do ano, mentres que o 41% recoñecía facer deporte preferentemente en época estival. Na presente enquisa de 2005 esta última porcentaxe de practicantes estivais descendeu ao 31%, co que pasa a converterse en grupo minoritario con respecto aos practicantes regulares ao longo do ano.
A poboación que fai máis deporte no inverno representa tan só o 11%, e a poboación, maiormente nova, que fai deporte especialmente durante o curso escolar alcanza o 7%. Tamén é de destacar que este reforzamento da práctica deportiva está a producirse en termos xerais entre todos os segmentos de poboación practicante, aínda que é un pouco máis acusada as mulleres e a poboación maior de 55 anos.
3.6. Carácter competitivo ou recreativo da práctica deportiva
Como se lembrará, o fundamento teórico no que se basea a serie de enquisas sobre os hábitos deportivos da poboación española, é que o deporte, nas sociedades avanzadas e posmodernas como o é na actualidade a sociedade española, configura un sistema social aberto integrado por un conxunto cada vez máis diversificado de comportamentos, xogos e ejercitaciones aos que se denomina genéricamente deportivos. En comparación co deporte tradicional federado, de carácter eminentemente competitivo, moitos de tales comportamentos, xogos e ejercitaciones non revisten tal carácter e, con frecuencia, négano, no sentido de que a recreación, a diversión e a alegría da súa práctica constitúen a orientación que impulsa a súa práctica, afastada de todo sentido, aparente e manifesto, de competición regulada.
El despregamento da posmodernidad no sistema social deportivo presupón un avance das prácticas deportivas recreativas, fronte ás que se orientan á competición de regulada e federativa. E este despregamento púidose xa cuantificar na enquisa de 2000, e volvemos facelo na presente enquisa de 2005, na que os resultados que se presentan na Táboa 18 pon de manifesto o carácter crecientemente maioritario da recreación, á conta do repregamento da competición.
Táboa 18 Carácter competitivo ou recreativo da práctica deportiva, 2005-2000
| Carácter da práctica deportiva | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| Participa en ligas ou competicións deportivas nacionais | 3 | 3 |
| Participa en ligas ou competicións locais ou provinciais | 11 | 12 |
| Compite con amigos por divertirse | 12 | 15 |
| Hace deporte sen preocuparse de competir | 70 | 66 |
| Otra resposta | 1 | -- |
| No contesta | 3 | 4 |
Si xa era maioritaria a poboación que segundo a enquisa de 2000 facía deporte sen preocuparse de competir, o 66%, aínda se fai máis nítido ese carácter maioritario cun 70% de practicantes recreacionales segundo os resultados de 2005.
A participación en ligas ou competicións deportivas nacionais mantense na mesma expresión mínima anterior, o 3%, en tanto que baixa lixeiramente a proporción dos que participan en ligas ou competicións locais ou provinciais, do 12% pasa ao 11%, así como a proporción dos que compiten con amigos por divertirse, do 15% ao 12%.
Queda claro, pois, o sentido netamente recreacional dunha boa parte do tipo de ejercitación físico-deportiva que di facer a maioría dos practicantes, e o carácter estatisticamente residual do deporte competitivo, por máis que sobre a súa minguada base aséntase un poderoso, e mediáticamente visible sistema de deporte de alta competición e espectáculo, cuxo protagonismo na vida social, económica e política colectiva continúa sendo dominante, e moi probablemente continúeo sendo no futuro.
Ademais, convén destacar a asimetría da distribución da orientación recreativa ou competitiva entre os diversos segmentos de poboación practicante. Se accedemos á súa distribución tendo en conta o sexo e a idade dos practicantes, constatamos o carácter predominantemente varonil e xuvenil da competición deportiva regulada, fronte ao predominio do carácter feminino da poboación con máis de 45 anos no deporte recreativo, tal como obsérvase na información factual que se resume na Táboa 19.
Táboa 19. Carácter competitivo ou recreativo da práctica deportiva por sexo e idade, 2005-2000
| Participa en competicións reguladas | Hace deporte sen competir | |||
|---|---|---|---|---|
| 2005 | 2000 | 2005 | 2000 | |
| Sexo | ||||
| Homes | 20 | 19 | 59 | 57 |
| Mujeres | 5 | 8 | 86 | 80 |
| Edad | ||||
| 15-24 anos | 27 | 29 | 54 | 47 |
| 25-34 anos | 16 | 14 | 64 | 66 |
| 35-44 anos | 7 | 4 | 78 | 80 |
| 45-54 anos | 4 | 7 | 85 | 81 |
| 55-65 anos | 3 | 1 | 86 | 82 |
| Más de 65 anos | 3 | -- | 85 | 83 |
Unha quinta parte, o 20%, dos homes practicantes fai deporte de carácter competitivo regulado, isto é, controlado por un organismo federativo ou delegado pola correspondente federación deportiva, en tanto que entre as mulleres só o 5% fai este tipo de deporte. Aínda que non se recolle entre os datos que se presentan na Táboa 19, sinalaremos que parecida asimetría se produce na distribución dos que compiten cos amigos ou amigas por divertirse, que ascende ao 17% entre os homes mentres que só o fai o 5% das mulleres.
Consecuentemente, constitúen unha ampla maioría, o 86%, as mulleres que fan deporte sen competir, en tanto que entre os homes trátase dunha maioría simple, o 59% os que fan deporte sen ánimo nin preocupación de competir. Unha forma de entender a práctica deportiva que ha ido gañando co paso do tempo un maior número de adeptos. Recuérdese que na enquisa de1995, a poboación de homes que facía deporte dividíase en partes iguais do 50% entre os competidores e os recreacionales, distribución que como vimos anteriormente se ha ido desprazando ao lado destes últimos, que alcanzaban o 57% en 2000 e o 59% en 2005. Dado que a gran maioría de mulleres sempre practicou deporte sen ánimo competitivo, o referido desprazamento é menos acusado o público feminino que entre o masculino, aínda que tamén é estatisticamente significativo: 82% en 1995, 80% en 2000 e 86% en 2005.
Ao estudar o carácter competitivo ou recreativo da práctica deportiva para as diferentes cohortes de idade, obsérvase a mesma tendencia que co variable sexo, pois tal como obsérvase nas distribucións porcentuais que se presentan tamén na Táboa 19, as porcentaxes dos que fan deporte recreativo tenden a aumentar de forma oposta ao que ocorre co deporte competitivo. Así, por exemplo, se diriximos a atención á cohorte de idade de 15 a 24 anos, continúa sendo a que rexistra un maior número de participantes en ligas deportivas, pero pasou do 29% en 2000 ao 27% en 2005. No resto das cohortes de idade, a práctica deportiva competitiva vai sendo cada vez menor, ata chegar ao mínimo do 3% a partir dos 55 anos.
3.6.1. Tipoloxía COMPASS de práctica deportiva
Tal como fíxose por primeira vez na enquisa de 2000 cando se incluíu a distribución das diversas categorías de poboación practicante seguindo a proposta do proxecto COMPASS (Coordinated Monitoring of Participation in Sports), volvemos incluír a mesma clasificación cos resultados de 2005. Recuérdese que este proxecto é unha iniciativa impulsada actualmente polo Consello de Europa e diversos organismos deportivos nacionais dos países participantes -o Consello Superior de Deportes para o caso de España-, que ten por obxecto “examinar os sistemas que existen para recoller e analizar datos sobre a participación deportiva nos países europeos con vistas a identificar a forma de lograr unha armonización que faga posible conseguir unha maior comparabilidad dos datos dos diferentes países europeos” (Gratton, 2000: 129).
Trátase dunha iniciativa recente, pois non foi ata 1997 cando se comezou a reunir datos sobre a práctica deportiva nos países da UE, e só se logrou un acordo para a unificación dos indicadores sobre práctica deportiva, así como para a coordinación dos aspectos metodolóxicos comúns no deseño das enquisas, no ano 2000.
Un dos acordos logrados foi o referente ao deseño e emprego dunha tipoloxía de sete prácticas deportivas segundo o seu grao de dedicación e regularidade: 1. Intensamente de modo competitivo e organizado; 2. Intensamente; 3. Regularmente de modo competitivo e organizado; 4. Regularmente de modo recreativo; 5. Irregularmente; 6. Ocasionalmente; e 7. Non practica.
A categoría 1 corresponde aos que fan deporte tres veces ou máis por semana, teñen licenza federativa e compiten en ligas ou competicións reguladas. A categoría 2 intégrana aqueles practicantes que aínda facendo deporte con frecuencia elevada, tres ou máis veces por semana, fano sen orientación competitiva ou que se compiten fano con amigos por divertimiento. Canto á categoría 3, forman parte dela os que tendo licenza federativa e participando en competicións reguladas, só fan deporte unha ou dúas veces por semana.
Á categoría 4 que se refire a os que fan deporte regularmente de modo recreativo, pertencen os que practican unha ou dúas veces por semana sen orientación competitiva e de forma continuada ao longo do ano. A categoría 5 dos que fan deporte irregularmente, intégrana os que practican menos dunha vez por semana, en tanto que a categoría 6 compona os que só fan deporte en vacacións. El resto da poboación integra a residual e ampla categoría 7 do non practicantes.
Unha vez identificadas o sete categorías, pasamos a presentar a súa distribución na presente enquisa de 2005 así como a correspondente a 2000, co fin de poder observar os posibles cambios que puidesen producirse no últimos cinco anos (ver Táboa 20).
Táboa 20. Tipoloxía de práctica deportiva seguindo a clasificación proposta polo proxecto europeo COMPASS, 2005-2000
| Practica deporte | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| 1. Intensamente de modo competitivo e organizado | 2,7 | 2,7 |
| 2. Intensamente | 15,8 | 15 |
| 3. Regularmente de modo competitivo e organizado | 0,7 | 0,9 |
| 4. Regularmente de modo recreativo | 13,5 | 13,2 |
| 5. Irregularmente | 3,8 | 3,7 |
| 6. Ocasionalmente | 1,2 | 1,1 |
| 7. Non practica | 62,3 | 63,4 |
| -8.152 | -5.160 |
Prácticamente non se produciu ningún cambio estatístico de significación na distribución do sete categorías nos últimos anos, que continúa estando encabezada pola do non practicantes, o 62,3%, seguida dos que practican intensamente sen ánimo competitivo, o 15,8% e dos que o fan regularmente de modo recreativo, o 13,5%. O restantes catro categorías son claramente minoritarias: os que practican irregularmente, o 3,8%; os que fan deporte intensamente, o 2,7%; os que practican de forma ocasional, o 1,2%; e os que fan deporte competitivo e organizado de forma regular aínda que con menor frecuencia que os pertencentes á primeira categoría, o 0,7%. A regularidade desta distribución estatística nas dúas enquisas, é unha manifestación do carácter estruturalmente estable dos actuais comportamentos deportivos da poboación española.
Situada a distribución da práctica deportiva no marco da Unión Europea, España atópase entre os países con menor nivel de práctica tanto de carácter intensivo como do recreativo máis ou menos regular. Dado que aínda non se dispón de información validada polo proxecto COMPASS para o quince países membros da UE, elaboramos o seguinte cadro no que se presentan as distribucións validadas para o período 1999-2005 de España xunto con outro seis países representantes dos niveis de práctica deportiva máis elevados (Suecia e Finlandia), dos que presentan niveis intermedios (Holanda e Gran Bretaña) e niveis baixos (España e Italia):
| Tiplogía COMPASS | España* | Italia | Holanda | Gran Bretaña | Suecia | Finlandia |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 2,7 (3) | 2 | 8 | 5 | 12 | 6 |
| 2 | 15,8 (16) | 3 | 8 | 13 | 25 | 33 |
| 3 | 0,7 (1) | 2 | 10 | 4 | 5 | 5 |
| 4 | 13,5 (14) | 3 | 6 | 6 | 17 | 29 |
| 5 | 3,8 (4) | 8 | 25 | 19 | 11 | 6 |
| 6 | 1,2 (1) | 5 | 6 | 20 | - | 2 |
| 7 | 62,3 (62) | 77 | 37 | 34 | 30 | 19 |
Fonte: COMPASS (2000).
* Os datos para España corresponden á presente enquisa de 2005.
As diferenzas nos niveis de práctica deportiva nos países europeos son tan grandes que ben se pode falar de existencia de tres tipos de culturas deportivas distintas unhas doutras. Por unha banda atópanse os países escandinavos nos que a práctica deportiva regular é maioritaria co que constitúen unha minoría os que non fan deporte, mentres que doutra banda atópanse os países mediterráneos como España e Italia onde a maioría a constitúen o non practicantes, co que é minoritaria a poboación que fai deporte de forma regular. Entre ambos os extremos atópanse os países centroeuropeos xunto con Gran Bretaña, nos que a poboación se segmenta en dous grupos de tamaño bastante similar, o constituído polos practicantes regulares e o que integran o non practicantes e os que practican de forma irregular ou ocasional.
Es de destacar o carácter asimétrico das diferentes categorías de práctica deportiva cando se teñen en conta o sexo, a idade e a posición social dos practicantes, xa que os tipos 1 e 3, que corresponden aos que fan deporte competitivo, están compostos maioritariamente por mozos, homes, de posición social media ou alta como se pode ver na seguinte distribución:
| Características sociodemográficas | Tipo 1 | Tipo 3 |
|---|---|---|
| Sexo | ||
| Varón | 86 | 83 |
| Mujer | 14 | 17 |
| Edad | ||
| 15-24 anos | 60 | 38 |
| 25-34 anos | 29 | 35 |
| 35-44 anos | 7 | 16 |
| Posición social | ||
| Alta | 26 | 25 |
| Media | 58 | 56 |
A composición por sexo e posición social é moi similar entre os dous tipos de deportistas de competición, con predominio de homes, un pouco máis do 80%, de clase media e con idades comprendidas entre os 15 e os 34 anos, tamén por encima do 80%.
Unhas características ben diferentes das que predominan entre os que practican con regularidade deporte recreativo, que é o caso dos tipos 2 e 4, como pode verse seguidamente:
| Características sociodemográficas | Tipo 2 | Tipo 4 |
|---|---|---|
| Sexo | ||
| Varón | 55 | 58 |
| Mujer | 45 | 42 |
| Edad | ||
| 15-24 anos | 25 | 24 |
| 25-34 anos | 25 | 25 |
| 35-44 anos | 50 | 51 |
| Posición social | ||
| Alta | 27 | 26 |
| Media | 52 | 53 |
A distribución por sexo é máis equilibrada nestes dous tipos de practicantes recreativos, un pouco máis do 50% son homes e un pouco máis do 40% son mulleres. E cousa parecida ocorre coa idade xa que os maiores de 35 anos representan a metade dos practicantes, mentres que os mozos de 15 a 24 anos representan o 25%. A distribución da posición social é bastante parecida á correspondente aos tipos de deporte de competición, un pouco máis da metade ocupan unha posición social media e unha cuarta parte teñen unha posición alta.
O predominio dos homes na categoría 5 dos que practican irregularmente é evidente, o 71%, en tanto que ás categorías 6 e 7 pertencen máis mulleres que homes, 59 e 56% respectivamente, fronte ao 41 e ao 44%:
| Características sociodemográficas | Tipo 5 | Tipo 6 | Tipo 7 |
|---|---|---|---|
| Sexo | |||
| Varón | 71 | 41 | 44 |
| Mujer | 29 | 59 | 56 |
| Edad | |||
| 15-24 anos | 20 | 24 | 11 |
| 25-34 anos | 33 | 34 | 18 |
| 35-44 anos | 22 | 16 | 21 |
| 45 e + | 25 | 25 | 49 |
| Posición social | |||
| Alta | 25 | 23 | 11 |
| Media | 55 | 58 | 67 |
Na distribución por idades é digno de resaltar que case a metade dos que integran en tipo 7, o 49%, teñen 45 anos ou máis, en tanto que os tipos 5 e 6 presentan unha distribución máis equilibrada segundo grupos de idade.
Polo que se refire a a posición social é de destacar que só o 11% dos que compoñen o tipo 7 de non practicantes gozan dunha posición social alta, o que pon de manifesto unha vez máis o carácter sociocultural da práctica deportiva, que conduce a que a falta de práctica deportiva concéntrase entre a poboación de posición social baixa, en tanto que a práctica deportiva regular é patrimonio case exclusivo dos que teñen posición social alta ou media.