A dimensión valorativa e subxectiva do deporte
6. A dimensión valorativa e subxectiva do deporte
Un dos argumentos teóricos centrais que vimos desenvolvendo no presente traballo, é que a interpretación máis apropiada dos comportamentos con frecuencia de carácter paradoxal que vimos observando, e acoutando empíricamente, no sistema deportivo español na actual fase de modernidade avanzada ou posmodernidad, é a desenvolvida polo sociólogo norteamericano Ronald Inglehart, que postula a teoría do cambio desde os valores materialistas a valores posmaterialistas entre a poboación, a medida que as sociedades alcanzan cotas superiores de desenvolvemento material e estabilidade sociopolítica. Ao trasladar esta interpretación ao sistema deportivo, tratamos de diferenciar entre comportamentos deportivos de orientación materialista/moderna e aqueloutros que se orientan segundo valores posmaterialistas/posmodernos.
Tamén sinalamos repetidamente nas páxinas anteriores que a cultura deportiva atópase tan difundida no conxunto da sociedade, e as súas imaxes e valores penetraron con tanta forza o imaxinario colectivo, que todo o que significa ejercitación corporal, desde o paseo e a carreira a pé ás actividades de risco na Natureza, pasando polos xogos deportivos tradicionais, corresponda todo iso ou non ao sistema deportivo competitivo de carácter federado, denomínase genéricamente deporte. Ao mesmo tempo, sabemos que son moi variados os motivos que conducen aos individuos a practicar deporte con maior ou menor intensidade, a abandonar a súa práctica, a asociarse ou non facelo a clubs e outras asociacións deportivas e, mesmo, a manifestar con diferentes argumentos o seu desinterese polo que representa a cultura deportiva, especialmente as súas manifestacións mercantilizadas e mediáticas.
Neste capítulo ocuparémonos de avanzar na análise das principais manifestacións desta dimensión valorativa-subxectiva dos comportamentos deportivos da poboación española.
6.1. Os obxectivos físicos e deportivos no marco das prioridades valorativas modernas/posmodernas
Dos diferentes procedementos ensaiados para medir o posicionamento dos individuos no eixo modernidade (materialismo) – posmodernidad (posmaterialismo), utilizamos no presente traballo un que inclúe o obxectivo ou valor de estar fisicamente en forma e o de ser un bo deportista, dentro dunha listaxe de doce obxectivos ou valores que abarcan algunhas das principais dimensións da biografía individual e da vida social. En concreto, elaboramos unha lista de doce obxectivos ou valores que adoitan considerarse importantes, para que os entrevistados dixesen se, persoalmente, consideraban moi importante, bastante, pouco ou nada importante cada un deles. A distribución porcentual dos que sinalaron como moi importante cada un deles e que se presenta na Táboa 42, permite coñecer que posición ocupan os dous obxectivos anteriores de estar en boa forma física e de ser bo deportista na devandito listaxe.
Táboa 42. Distribución porcentual dos que consideran moi importantes diferentes obxectivos ou valores, 2005
| Nº de orde | Obxectivos ou valores que son moi importantes | % |
|---|---|---|
| 1 | Ser un(a) bo(a) pai (nai) | 60 |
| 2 | Ser un(a) bo(a) esposo(a) | 47 |
| 3 | Ter un bo traballo | 41 |
| 4 | Ter moitos amigos | 36 |
| 5 | Ser un bo cidadán | 33 |
| 6 | Ter éxito na vida | 26 |
| 7 | Estar fisicamente en forma | 23 |
| 8 | Ser unha persoa creativa | 11 |
| 9 | Viaxar moito | 21 |
| 10 | Ser o mellor na túa profesión | 17 |
| 11 | Ser rico | 12 |
| 12 | Ser un bo deportista | 8 |
A importancia da vida familiar na sociedade española constátase unha vez máis ao ser os dous obxectivos relacionados con ela -ser un bo pai/nai, e ser un bo esposo(a),- os máis mencionados, especialmente o primeiro que se destaca do resto, pois é o único que cita máis da metade dos entrevistados, o 60%. O traballo, a amizade, a boa cidadanía e ter éxito na vida séguenlles a continuación e preceden ao obxecto de estar fisicamente en forma, que cun 23% de mencións, sitúase por diante dos obxectivos de ser unha persoa creativa, viaxar moito, ser o mellor na profesión, ser rico e por suposto ser un bo deportista, que co 8% de mencións, ocupa o último lugar. Queda claro, pois, que en termos xerais a poboación diferencia claramente o obxectivo da boa forma física do obxectivo de poder levar a cabo un bo desempeño deportivo.
Co fin de estruturar este conxunto de obxectivos e valores en categorías que nos permitan realzar o seu carácter moderno (materialista) ou ben posmoderno (posmaterialista), realizouse unha análise factorial de compoñentes principais sometido posteriormente a un proceso de rotación varimax. Como é sabido, o obxectivo principal da análise factorial é o logro da economía de descrición, mediante a explicación das relacións observadas entre numerosas variables en termos de relacións máis simples (García Ferrando, 2004: 434-450).
A partir dos 12 obxectivos ou valores seleccionados para a súa análise, conseguiuse detectar tres factores subxacentes que explican o 51,7% da varianza total. Convén lembrar que os factores que se obteñen na análise factorial son independentes entre si, é dicir, a correlación entre cada un dos factores é nula ou case nula. Pois ben, a composición de cada factor é a que se presenta seguidamente:
- Factor 1: Ser un bo pai/nai (0,868) + Ser un bo esposo(a) (0,848) + Ser un bo cidadán (0,574).
- Factor 2: Viaxar moito (0,663) + Ter moitos amigos (0,621) + Estar fisicamente en forma (0,570) + Ser unha persoa creativa (0,564) + Ser un bo deportista (0,539).
- Factor 3: Ser rico (0,781) + Ter éxito na vida (0,673) + Ser o mellor na túa profesión (0,608) + Ter un bo traballo (0,473).
Así pois, o factor 1 constitúeno tres obxectivos ou valores, cinco o factor 2 e outro cinco o factor 3. Os valores numéricos que aparecen entre parénteses son os valores de entrada (factores de carga) nas columnas da matriz de compoñentes principais unha vez rotada, e constitúen a clave para comprender a significación de cada factor. Examinados os obxectivos ou valores que compoñen cada factor, consideramos que o factor 1 pode ser denominado factor de cidadanía moral cun sentido de modernidade materialista; o factor 2 pode considerarse como factor de desenvolvemento persoal e social cun sentido de posmodernidad posmaterialista; e o factor 3 pode considerarse un factor profesional-competitivo cun sentido de modernidade materialista. Desde esta interpretación, pódese concluír que os obxectivos ou valores de estar fisicamente en forma e de ser un bo deportista, son expresións da modernidade avanzada na que veñen participando e integrándose segmentos cada vez máis amplos de poboación, aínda que non convén perder de vista que aínda son maioritarios os segmentos de poboación que se orientan con obxectivos ou valores de corte moderno-materialista.
Para dar un paso máis na análise que estamos a realizar tratando de interpretar da forma máis rigorosa posible os obxectivos ou valores físico-deportivos dentro do conxunto dos principais obxectivos ou valores cos que se identifica a poboación, procedemos a realizar outra análise estatística multivariante, neste caso unha análise de correspondencias semellante ao que levamos a cabo no capítulo 4 coas categorías de poboación resultante de cruzar o seu interese polo deporte co grao de satisfacción coa práctica deportiva.
Deste xeito, e a partir da análise da asociación dos doce obxectivos cos valores que vimos considerando e das características sociodemográficas de maior capacidade de discriminación estatística, elaboramos un mapa perceptual da análise de correspondencia dos doce obxectivos ou valores sociais, en función do sexo, idade, nivel de estudos e situación laboral. Os dous eixos seleccionados explican boa parte da varianza da distribución, o 91%, e en cada unha do catro rexións que determinan os dous eixos, aparecen situados os doce obxectivos ou valores sociais e as categorías das variables sociodemográficas coas que presentan un maior nivel de asociación estatística (ver Gráfico 10). Uns eixos que pola distribución dada aos doce obxectivos ou valores sociais, poden interpretarse do seguinte modo: o eixo de ordenadas queda acoutado pola orientación de creatividade na parte superior e de riqueza na parte inferior, en tanto que o eixo de abcisas móvese entre o polo da esquerda que vén determinado por valores de logro no seu sentido socioprofesional, e o polo da dereita no que se concentran valores de corte familiar e comunitario.
Gráfico 10. Mapa perceptual da análise factorial de correspondencias de doce obxectivos ou valores sociais, en función do sexo, idade, situación laboral e nivel de estudos
Os resultados desta análise de correspondencias polo que se refire a os dous obxectivos ou valores sociais aos que diriximos a nosa atención corroboran a posición central e dominante do obxectivo estar fisicamente en forma, no que coinciden amplos segmentos de poboación -homes e mulleres, traballen ou estean parados, con niveis básicos, secundarios ou medios de estudo, de idades intermedias e maduras-, do mesmo xeito que o fan outros obxectivos ou valores igualmente centrais tales como ter un bo traballo, ser un bo cidadán ou ser bos pais e esposos. En cambio, o obxectivo de ser un bo deportista sitúase periféricamente como residual, no cuadrante acoutado por valores de logro socioprofesional (eixo de abcisas) e de logro de riqueza (eixo de ordenadas), e próximo neste cuadrante ao obxectivo de ser rico.
Considerando conxuntamente os resultados da análise factorial e da análise de correspondencias levados a cabo, os obxectivos ou valores sociais de estar en boa forma física e de ser bo deportista mostran o novo sentido que están a adquirir ambos a medida que avanzan os procesos de cambio social que caracterizan a actual fase de modernidade avanzada ou posmodernidad. Unha fase á que están a chegar as sociedades máis desenvolvidas como a española, nas que os avances tecnolóxicos e de desenvolvemento material conduciron a que boa parte da poboación perdese contacto cos esforzos físicos que ata hai pouco era necesario realizar tanto na vida doméstica como na vida laboral. Este novo sedentarismo no seu sentido máis amplo de realizar boa parte das tarefas da vida cotiá ben sentados ou ben de pé con escasos desprazamentos, converteu nun novo obxectivo ou valor o estar en forma, o manter un peso corporal adecuado e adquirir un corpo axustado aos novos canons da boa aparencia física. Un obxectivo o da forma física que substitúe ao máis tradicional, propio de etapas de desenvolvemento anteriores, de ter boa saúde que era o que se necesitaba para despregar a actividade físico-corporal necesaria para levar a cabo, sen axuda de automatismos tecnolóxicos, a vida doméstica e laboral.
Neste sentido, o estar en boa forma física intégrase nunha nova dimensión valorativa propia da posmodernidad, tal como vimos na análise factorial, da que forman parte outros obxectivos ou valores igualmente posmodernos, tales como viaxar, ter moitos amigos ou ser unha persoa creativa. Tamén forma parte desta dimensión o obxectivo de ser un bo deportista, que aínda que é máis propio de mozos que de persoas adultas, adquiriu un novo matiz que en boa medida éralle alleo. E é que a súa asociación co logro de riqueza revela o triunfo do carácter mercantilista e espectacular do deporte profesional e de alto nivel que, a través dos medios de comunicación de masas, está a saturar o imaxinario colectivo.
Deste xeito o deporte, como actividade competitiva, é contemplado por unha banda importante da poboación -recuérdese que no capítulo 3 viamos que o 63% da poboación desexaría que un fillo(a) triunfase no deporte de alto nivel (Táboa 13)- como unha vía de éxito, de riqueza, de notoriedade social, que vai acantoando a imaxe do deporte de competición de carácter amateur e tradicional. Agora ben, dado o carácter tremendamente selectivo do deporte de alto nivel, e unha vez ven frustradas as expectativas de chegar a ser campión, expectativas alimentadas moi frecuentemente polos propios pais, prodúcese con maior frecuencia o abandono da práctica deportiva dos mozos que a súa continuidade cunha orientación máis lúdica. É así como nesta nova fase da modernidade avanzada o deporte de competición vai adquirindo unha nova dimensión de logro material que, paradoxalmente, descansa en valores claramente materialistas -éxito, riqueza, notoriedade social-, por máis que se trata dun obxectivo que ha magnificado o propio desenvolvemento posmoderno das sociedades avanzadas e afluentes.
6.2. Carácter aberto ou restrinxido do que é deporte
Pouco despois de que o quince gobernos da Unión Europea aprobasen, ao longo dos anos 1993 e 1994, a Carta Europea do Deporte, introduciuse unha pregunta no cuestionario utilizado para realizar a enquisa de hábitos deportivos correspondente a 1995, que se interesaba por coñecer o carácter amplo ou restrinxido do que a poboación española entende por deporte. Pregunta que se volveu a formular na enquisa de 2000 e na presente de 2005. E é que a Carta Europea do Deporte representa un fito importante no desenvolvemento do deporte popular e para todos, xa que desde unha particular dimensión valorativa equipárao co tradicional deporte federado de carácter competitivo.
Convén a este respecto destacar que a referida Carta é o primeiro documento que subscribe un grupo de gobernos nacionais, os integrados na UE, e que se fai eco dunha realidade sociolóxica que levaba madurando desde a década dos anos 60 no sentido de que amplos segmentos de poboación nas sociedades máis desenvolvidas, comezaron a considerar o deporte como todo tipo de actividade física, realizada ou non nun marco organizativo, que tivese por finalidade a expresión ou a mellora da condición física ou psíquica, o desenvolvemento das relacións sociais, ou o logro de resultados en competicións de todos os niveis.
Nótese que ao facer converxer no concepto e denominación de deporte todas as actividades físico-corporais realizadas con propósitos de saúde, entretemento, relación social e competición, o Consello de Europa explicitaba por primeira vez no ámbito internacional-mundial, un recoñecemento ás prácticas físico-corporais que viñan realizando, desde un tres décadas atrás, millóns de persoas nos países máis avanzados e non só europeos, tales como Estados Unidos, Canadá, Australia, Nova Zelandia e uns poucos máis. Prácticas que viñan sendo analizadas e conceptualizadas polos estudiosos do deporte como configuradoras dun sistema social, aberto á complexidade e fractura que caracteriza o cambio social en tales sociedades desde o tres ou catro últimas décadas do século XX.
A análise das respostas dadas á pregunta que se interesaba por coñecer a opinión dos entrevistados sobre o carácter aberto (todas as actividades físico-corporais son deporte) ou restrinxido do deporte (só o deporte de competición e federado é deporte) (pregunta 36 do cuestionario), permiten constatar que a maior parte da poboación española identifícase co primeiro deles (ver Táboa 43).
Táboa 43. Carácter amplo ou restrinxido do que a poboación entende por deporte, 2005-1995
| Carácter do deporte | 2005 | 2000 | 1995 |
|---|---|---|---|
| Todas as actividades físicas deben considerarse | 79 | 76 | |
| como un deporte | 76 | ||
| Habería que reservar o nome de deporte ás | 10 | 11 | |
| actividades de competición | 10 | ||
| Non ten unha idea moi clara sobre iso | 12 | 11 | 11 |
| Non contesta | 2 | -- | 2 |
| -8.170 | -5.160 | -4.271 |
De igual maneira que o rexistrado desde que se formulase por vez primeira na enquisa de 1995 a referida pregunta, as respostas dadas na presente enquisa de 2005 que vimos analizando apuntan á opinión maioritaria, o 76%, de que o deporte é toda actividade física realizada por motivos de recreación ou competición. Só unha minoría do 1º%, continúa identificada coa concepción restrinxida e secular do deporte de competición e federado, e outra minoría de parecida orde, o 12%, recoñece que aínda non ten unha idea moi clara da distinción entre ambas as formas de practicar, concibir e vivir o deporte.
A concepción aberta do deporte atópase distribuída por igual entre homes e mulleres, e está máis difundida entre os mozos (80%) que entre os de maior idade (64%), entre os que residen en medianas e grandes cidades (81%) que os que o fan en municipios rurais (65%), entre os que teñen estudos medios ou superiores (81%) que entre os que carecen de estudos formais (55%). Do que se deduce que a medida que os individuos se atopan máis integrados nas formas de vida propias das sociedades avanzadas, maior é a súa tendencia a compartir unha concepción aberta do deporte.
6.3. A diversidade de formas de entender o deporte
Desde que iniciamos a serie de publicacións a partir dos resultados das enquisas de hábitos deportivos dos españois (García Ferrando, 1982), dedicamos unha especial atención ao estudo das formas diversas de entender o que é deporte. E é que tal como sinalabamos na publicación correspondente á enquisa de 2000 (García Ferrando, 2001a: 85 e ss), a pesar dos esforzos clarificadores do Consello de Europa por ampliar o concepto de deporte a todo tipo de prácticas físico-deportivas que realiza a poboación no marco expansivo da cultura deportiva das sociedades avanzadas, estase moi lonxe de poder acordar entre os estudiosos do deporte unha definición teórica que conveña á complexidade de fenómenos sociais que determinan os contidos desta cultura deportiva. Por iso continúa tendo tanta vixencia como a que tiña fai máis de vinte anos a afirmación de Cagigal de que ninguén puido definir con xeral aceptación en que consiste o deporte. Nin como realidade antropocultural, nin como realidade social (Cagigal, 1981).
Máis aló de definicións politicamente correctas como a que recolle a Carta Europea do Deporte (1992), vai ser aínda máis difícil no século XXI lograr consensos conceptuais, porque como estamos a ver no presente estudo o deporte cambia continuamente as súas manifestacións máis populares e amplía os seus significados, tanto como actitude e actividade humana individualmente asumida como realidade social complexa.
Non é menos certo que aténdonos á súa orixe etimológico, o termo latino deportare no seu significado de xúbilo, diversión ou recreo continuou mantendo a súa vixencia nas linguas romances actuais, e este significado do deporte segue formando parte de todas as definicións modernas do deporte (Piernavieja, 1985). Como xa sinalamos noutro lugar (García Ferrando, 1997:86), a rica polisemia do termo deporte transcendeu o seu significado orixinal de diversión ou recreo, aínda que afortunadamente sen negalo.
Un filósofo da talla de Hans Lenk (1974) sinalou como trazo fundamental e constitutivo do deporte, o esforzo do ser humano por conseguir resultados destacables e por perfeccionarse a si mesmo, e iso é así tanto no deporte de competición como no de recreación, xa que neste último caso, e mesmo na súa manifestación máis sinxela como é o paseo que leva a cabo co propósito de realizar un certo esforzo físico que contribúa ao mantemento ou mellora da saúde, subxace ese impulso de quen o practica de lograr unha certa mellora persoal.
Outro aspecto que foi destacado repetidamente por filósofos e pedagogos do deporte, é o da capacidade utilitaria do deporte de ensinar a quen o practica a superar obstáculos na vida, a forxar o seu carácter e fortalecer a súa personalidade (Wiss, 1969). Este propósito pedagóxico é o que tamén impulsou o movemento para o desenvolvemento da educación física xunto co ensino do deporte (Sánchez Bañuelos, 1986).
Destacar o xogo como unha función esencial non só do deporte como da propia xénese e desenvolvemento da cultura, equiparándoo por tanto á reflexión e o traballo, foi a contribución do holandés Johan Huizinga no seu xa clásica obra Homo Ludens (Huizinga, 1972; e.ou. 1938). Esta concepción do xogo como fenómeno cultural estivo en parte influída polas suxestivas ideas do filósofo español Ortega e Gasset achega do sentido deportivo e festivo da vida, que deixou plasmadas especialmente na súa tamén clásico tratado sobre a orixe deportiva do Estado (Ortega, 1966).
O xa citado Hans Lenk recolle noutra das súas obras outros significados do deporte que sen ter o carácter fundamental do esforzo por conseguir metas destacables e de satisfacer o afán humano de perfeccionamento, tamén foron utilizados por outros autores para realzar unha dimensión ou outra do comportamento deportivo. Deste xeito pódese entender tamén o deporte como adestramento ético, fenómeno estético, modelo de sociedade competitiva, reacción de compensación e adaptación fronte ás condicións de vida que acompañan ao traballo industrial, válvula de escape da agresividade, reacción do instinto de conservación da especie e descarga dos apetitos, medio para incrementar a produción ao servizo da loita de clases e para acabar coa alienación, e mesmo representación simbólica do conflito familiar pai e fillo para obter o recoñecemento da nai (Lenk, 1979).
Como xa sinalei noutro lugar (García Ferrando, 1982), trátase de definicións e significados que descansan en teorías máis ou menos asentadas no sentido común e na observación directa do comportamento deportivo -competitividade, descarga de agresividade, válvula de escape, etc.- ou en concepcións teóricas ideológicamente máis complexas -marxismo, estructuralismo, psicanálise, etc.- do feito deportivo como realidade social. Unha diversidade conceptual e de significados que reflicte en último termo a extraordinaria plasticidad do deporte e a súa complexa inserción na nosa sociedade. Por iso tivemos que acoutar definicións e significados para deseñar un indicador que viñemos utilizando desde que realizamos a enquisa de 1985, polo que se somete á consideración da persoa entrevistada que manifeste o seu grao de acordo -moito, bastante, pouco ou nada- con cinco concepcións que recollen sintéticamente dimensións centrais do debate teórico anteriormente exposto.
En concreto, trátase de entender o deporte como instrumento para gozar dunha boa forma física e de saúde, como válvula de escape, como favorecedor do establecemento e mantemento de relacións sociais, como elemento educador e formador de carácter, e como entretemento e aventura persoal. A distribución do grao de acordo da poboación española con este cinco formas de entender o deporte preséntase na Táboa 44, na que tamén se incluíron, para manter a comparación do ocorrido na última década, os resultados de 2000 xunto cos de 2005.
Táboa 44. Grao de acordo con diversas formas de entender o que é o deporte, 2005-2000
| Formas de entender o deporte | Grao de acordo | |||
|---|---|---|---|---|
| Moito/Bastante | Pouco/Nada | |||
| 2005 | 2000 | 2005 | 2000 | |
| O facer deporte permíteche estar en forma. O deporte é fonte de saúde | 99 | 99 | 1 | 1 |
| O deporte é como unha válvula de escape para liberar saludablemente a agresividade e o mal humor | 89 | 88 | 11 | 12 |
| O facer deporte permite relacionarse cos demais e facer amigos | 92 | 92 | 8 | 8 |
| O facer deporte axúdache a superar obstáculos na vida. É un medio para educarse e disciplinarse | 82 | 80 | 18 | 20 |
| O facer deporte permite vivir máis intensamente e axuda a romper a monotonía da vida cotiá | 88 | 85 | 13 | 15 |
Nunha primeira lectura dos resultados pódese concluír que unha gran maioría da poboación está de acordo co cinco definicións do deporte propostas, xa que todas elas resaltan aspectos positivos do comportamento deportivo, por iso é moito máis fácil manifestar acordo que desacordo. De todas as maneiras, se prestamos máis atención aos valores maioritarios de acordo, obsérvanse algunhas diferenzas, xa que coa concepción do deporte como instrumento para estar en boa forma física e de saúde o grao de acordo é case total, o 99% na enquisa de 2005, en tanto que o grao de acordo vai diminuíndo lixeiramente, sen perder o seu carácter maioritario, segundo pásase da concepción de relación social do deporte, 92%, á de válvula de escape, 89%, aventura persoal, 88%, e por último, á concepción máis pedagóxica do deporte, só o 82%.
En relación cos resultados de 2000 mantéñense con valores similares os graos de acordo con cada unha do cinco concepcións propostas de deporte, o que pode interpretarse como unha manifestación da sólida presenza da cultura deportiva nas nosas sociedades avanzadas, grazas ao gran esforzo mediático do deporte profesional e de alto nivel, e tamén grazas ao continuado, aínda que por agora insuficiente, esforzo das Administracións Públicas por mellorar o nivel deportivo do conxunto da sociedade. Este dobre efecto, mantido ao longo das últimas décadas, é o que conduciu a un reforzamento da imaxe positiva do deporte e dos seus posibles beneficios na mellora persoal dos seus practicantes tanto no plano psíquico, como somático e social.
Agora ben, ao ser tan elevado o grao de acordo con este cinco formas de entender o deporte resulta conveniente coñecer as prioridades da poboación, e para iso preguntouse tamén aos entrevistados que sinalasen cal delas se aproximaba máis á súa idea persoal do que é o deporte. Os resultados obtidos na enquisa de 2005 apenas alteran os obtidos na de 2000, o que vén indicar que se trata dunha imaxe do deporte fortemente instalada na cultura deportiva da poboación española (ver Táboa 45).
Táboa 45. Significado do deporte que mellor se aproxima ao que a poboación entende como deporte, 2005-2000
| Significados do deporte | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| O facer deporte permíteche estar en forma | 63 | 66 |
| O deporte é como unha válvula de escape da agresividade | 12 | 11 |
| O facer deporte permite relacionarche cos demais | 10 | 10 |
| O facer deporte axúdache a superar obstáculos | 5 | 4 |
| O facer deporte permite vivir máis intensamente | 5 | 5 |
| Non sabe/Non contesta | 5 | 4 |
| -8.170 | -5.160 |
Unha ampla maioría da poboación, o 63%, identifícase maiormente coa concepción do deporte-saúde, isto é, como unha actividade que permite adquirir, manter ou mellorar a forma ou condición física. En relación aos resultados de 2000, produciuse un lixeiro descenso de tres unidades porcentuais na identificación con esta maneira de entender o deporte, o que denota a solidez da dimensión de actividade físico-corporal do deporte nunha sociedade que tende cada vez máis ao desenvolvemento de estilos de vida sedentarios e urbanos. Por iso o deporte, concibido de forma abstracta e idealizada, vai reforzando a súa potencialidade de instrumento para o cultivo da saúde nunha sociedade na que a propia bonanza económica por unha banda e as formas sedentarias de vida por outro, están a crear serios problemas de sobrealimentación, obesidade e patoloxías varias derivadas da escaseza de actividade física.
Ante este dominio da imaxe saudable da práctica deportiva, o resto de formas de entender o deporte son claramente minoritarias, sobre todo as referentes á dimensión de aventura persoal e á dimensión pedagóxica ou psicolóxica de formador de carácter, ambas as con só o 5% de mencións. O deporte como válvula de escape e como relación social reciben a preferencia de senllos grupos de poboación un pouco maiores que os anteriores, o 12% e o 10%, respectivamente. Valores porcentuais todos eles similares aos rexistrados na enquisa de 2000, o que revela que este catro formas de entender o deporte, aínda que son valoradas como importantes pola gran maioría da poboación, non poden competir co carácter prioritario do deporte-saúde precisamente pola súa imaxe dominante.
Do mesmo xeito que o observado en enquisas anteriores, é de destacar que a anterior distribución de identificacións co cinco formas de entender o deporte, non se alteran significativamente ao ter en conta os antecedentes sociodemográficos da poboación que vimos utilizando na nosa análise. Isto é, homes e mulleres, novas e maiores, ruralitas e urbanitas, situados nos niveis altos e baixos das oportunidades sociais, identifícanse de forma similar coa distribución porcentual que vimos na Táboa 45. Incluso a práctica ou non de deporte non altera apenas tal distribución como se observa a continuación:
| Practica deporte | ||
|---|---|---|
| Formas de entender o deporte | Si | Non |
| Saúde | 62 | 64 |
| Válvula de escape | 13 | 11 |
| Relación social | 10 | 10 |
| Aventura | 7 | 5 |
| Formador carácter | 6 | 4 |
| NS/NC | 2 | 6 |
| -3.018 | -5.133 |
O valor que máis diferenza a estas dúas distribucións porcentuais é o referir# a os sen resposta -non sabe/non contesta-. Que é mínimo entre os que practican deporte, só o 2%, e un pouco maior entre o non practicantes, o 6%. Esta diferenza afecta máis ás respectivas porcentaxes dos que entenden preferentemente o deporte como aventura persoal e como formador do carácter, concepcións que son un pouco máis numerosas entre os practicantes que entre os que non practican, quizais porque esa é a orientación que dan algúns practicantes á súa forma de facer deporte, isto é, que expresa unha experiencia real e non unha simple imaxe social como no caso do non practicantes. Pero en ambos os grupos de poboación, como xa acabamos de ver, é igualmente maioritaria a concepción do deporte-saúde, 62% e 64%, respectivamente.
6.4. O que máis e o que menos gusta do deporte
A pesar do predominio do deporte-saúde como forma maioritaria de entender o deporte, a cultura deportiva é o suficientemente complexa como para presentar matices diferenciadores que atraen en maior ou menor grao á poboación. Por iso é polo que revista interese coñecer que aspectos gustan máis e cales outros provocan algún tipo de rexeitamento. E non resulta aventurado supor que o que máis pode gustar do deporte é, precisamente, a súa potencialidade como medio para adquirir unha boa forma física, o que queda claramente plasmado nos resultados que se presentan na Táboa 46.
Táboa 46. Aspectos máis atractivos e menos atractivos do deporte, 2005-2000
| O que máis lle gusta do deporte | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| Permite adquirir unha boa forma física | 70 | 67 |
| O ambiente de diversión e entretemento | 31 | 29 |
| Permite estar con amigos | 25 | 22 |
| Serve para relaxarse | 22 | 19 |
| É unha forma de educación | 10 | 9 |
| Permite experimentar a natureza | 8 | 7 |
| O espectáculo que ofrece | 6 | 9 |
| A competición | 5 | 6 |
| Nada | 2 | 3 |
| Outras respostas | 1 | -- |
| -7.304 | -5.160 | |
| O que menos lle gusta do deporte | 2005 | 2000 |
| O deporte profesional e o diñeiro | 39 | 47 |
| A estupidez deportiva | 30 | 23 |
| A loita, a competición | 27 | 24 |
| O culto ao campión deportivo | 25 | 21 |
| A tensión | 18 | 15 |
| A publicidade | 14 | 16 |
| É moi canso | 9 | 9 |
| Outras respostas | 3 | -- |
| -7.304 | -5.160 |
As distribucións que se presentan nesta táboa suman máis de 100 porque se pediu aos entrevistados que sinalasen os aspectos que máis lles gustaban do deporte. E o 70% sinalou este aspecto do deporte relacionado coa súa capacidade potencial por contribuír á mellora da forma física. O segundo aspecto que máis atrae do deporte é o ambiente de diversión e entretemento que nun principio o rodea, o que é destacado polo 31%. Outro 25% sinala a dimensión de relación social do deporte, xa que permite estar con amigos. A dimensión de válvula de escape que acompaña á capacidade do deporte para servir de relajamiento a quen o practica é destacada polo 22%.
O resto dos aspectos apuntados son destacados por segmentos de poboación máis minoritarios pois non exceden o 10%. Trátase da capacidade do deporte de ser instrumento pedagóxico para reforzar a educación de quen o practican, o 10%, da súa dimensión de espectáculo nas súas formas máis competitivas e organizadas, o 6%, o pretexto que ofrece, practicado en espazos abertos, de experimentar a Natureza, o 8%, e a oportunidade que brinda de sentir a emoción da competición, o 5%. Só un reducido e simbólico 3% non ve nada atractivo no deporte, o que vén mostrar unha vez máis a imaxe fortemente positiva do deporte xa que existen poucos fenómenos culturais para os que unha gran maioría do 97% da poboación, admita recoñecer algún trazo positivo e atractivo como ocorre no caso do deporte.
En relación ao rexistrado na enquisa de 2000 non se observan cambios significativos, o que viría mostrar a forte estabilidade da percepción social do deporte existente na sociedade española, cun forte predominio da forma máis saudable corporalmente de entender o deporte -67% en 2000 e 70% en 2005-, cun recoñecemento aínda minoritario pero en alza de apreciar o ambiente de diversión e entretemento, de deportarse, que pode acompañalo –22% en 2000 e 31% en 2005-, e tamén cun lixeiro recoñecemento da súa capacidade favorecedora de propiciar as relacións sociais e a descarga da agresividade. Unha percepción social ademais, pouco inclinada a apreciar as posibilidades pedagóxicas e formadoras do carácter que a mellor tradición de competición deportiva anglosaxoa cultivou desde os inicios decimonónicos do deporte moderno, e que tampouco tende a relacionar aínda de forma maioritaria a práctica deportiva coa Natureza, por máis que se trata dun trazo que reviste un elevado potencial de desenvolvemento no futuro.
Como contrapunto á análise do que máis gusta do deporte, procedemos a estudar os aspectos que menos gustan. Os resultados que se presentan na mesma Táboa 46 pon de manifesto o descenso do rexeitamento de “o deporte profesional e o diñeiro”, que de ser destacado polo 47% en 2000 diminuíu en 2005 ata alcanzar o 39%.
A maior parte dos outros aspectos citados son inseparables do espectáculo e do consumo deportivo, e algúns deles experimentaron un incremento na última década. É o que ocorre coa estupidez deportiva, citada polo 30%, sete unidades porcentuais máis que en 2000, o culto ao campión deportivo, o 25%, catro unidades de incremento, e a publicidade, o 14%. Tamén aparecen como trazos que son rexeitados por grupos amplos de poboación a loita e competición, o 27%, a tensión, o 18%, e o cansazo que pode producir, o 9%. Son aspectos, todos eles, cada vez máis característicos do deporte tradicional de competición, devido en parte en espectáculo e negocio de primeira magnitude nas nosas sociedades avanzadas.
As dúas características que mellor diferencian as diversas apreciacións do deporte son o xénero e o nivel de estudos. As mulleres aprecian máis que os homes os aspectos favorecedores do desenvolvemento corporal do deporte, así como a súa potencialidade para mellorar a propia relaxación, pero en cambio rexeitan máis o espectáculo deportivo, e o mesmo ocorre cos que teñen estudos superiores ao comparalos cos que non pasaron do nivel educativo primario, pois aprecian máis as posibilidades da práctica deportiva para gozar dunha boa forma física e apenas destacan a súa dimensión espectacular. Pero así como homes e mulleres non se diferencian na súa valoración da dimensión educativa do deporte, si se rexistran diferenzas cando se ten en conta o nivel de estudos, xa que 17% dos que alcanzaron o nivel superior citan dita dimensión, fronte a só o 8% que así o fai entre os que teñen estudos primarios.
Polo que se refire a os aspectos que menos gustan do deporte, a loita e a competición son máis citados por mulleres que por homes, en tanto que os homes citan con maior frecuencia que as mulleres a estupidez deportiva. Tamén son os que teñen estudos superiores os que máis rexeitan o culto ao campión e a estupidez deportiva.
6.5. Motivos polos que se practica ou non deporte
Non pode sorprender no punto que alcanzamos na nosa análise dos hábitos deportivos da poboación española, que o motivo máis citado ao responder á pregunta de por que fai deporte sexa o de facer exercicio físico, o 60%, seguido pola diversión que produce e porque axuda a pasar o tempo, o 47%. Trátase de dous motivos que foron citados con contía similar na enquisa de 2000, o que pon de manifesto a importancia destas dúas básicas, sinxelas, pero fundamentais dimensións da práctica deportiva pola súa contribución a que amplos segmentos da poboación permanezan fieis lle nos seus hábitos deportivos (ver Táboa 47).
Táboa 47. Motivos polos que fai deporte a poboación practicante, 2005-2000
| Motivos práctica deportiva | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| Por facer exercicio físico | 60 | 58 |
| Por diversión e pasar o tempo | 47 | 44 |
| Porque lle gusta o deporte | 34 | 34 |
| Por manter e/ou mellorar a saúde | 32 | 27 |
| Por atoparse con amigos | 23 | 24 |
| Por manter a liña | 16 | 13 |
| Por evasión (escapar do habitual) | 10 | 8 |
| Porque lle gusta competir | 3 | 4 |
| Outra razón | 3 | 2 |
| -3.091 | -1.890 |
O resto dos motivos que son aducidos pola poboación practicante son máis minoritarios que os dous anteriores, e son de valor similar aos da enquisa de 2000, especialmente o motivo referido a que lle gusta o deporte, o 34% en ambas as enquisas.
É de destacar que o motivo específico de manter e/ou mellorar a saúde, que introducimos por primeira vez no cuestionario da enquisa de 1995, mellorou o seu valor, o 32% en 2005 e o 27% en 2000, porque a medida que as prácticas físico-deportivas difúndense en maior medida entre a poboación de máis idade, o motivo da saúde adquire maior prioridade e diferénciase máis nítidamente do motivo referido a a propia ejercitación e boa forma física.
O motivo socializador de relacionarse con amigos é citado aproximadamente por unha cuarta parte dos practicantes, o 23%, e unha porcentaxe aínda menor, o 16%, cita a preocupación estética de manter a liña. O elemento de excepcionalidade da práctica deportiva, facelo por evasión, por escaparse do habitual, só é citado polo 10%, e aínda máis minoritarios son os practicantes que citan o gusto pola competición, o 3%.
6.5.1. A influencia do xénero, a idade e a posición social nas motivacións dos que fan deporte
Toda a evidencia teórica e empírica acumulada ata o presente apunta á existencia de diferentes formas de practicar o deporte, que se fan máis acusadas as liñas diferenciadoras do xénero, a idade e a posición ou clase social. Os resultados da presente enquisa de 2005 veñen confirmar a existencia destas formas diferenciadas de entender e facer deporte, reforzando certos aspectos e atenuando noutros as diferenzas.
En efecto, ao segmentar a poboación polo sexo aparecen diferenzas nos motivos que conducen a homes e mulleres a practicar deporte, que teñen a súa raíz máis en elementos culturais que en diferenzas biolóxicas, isto é, que son diferenzas de xénero no seu sentido socioantropológico e non de sexo no seu sentido biolóxico, como se observa coas distribucións que se presentan na Táboa 48.
Táboa 48. Motivos práctica deportiva por sexo, 2005
| Motivos práctica deportiva | Homes | Mulleres |
|---|---|---|
| Por facer exercicio físico | 56 | 65 |
| Por manter e/ou mellorar a saúde | 26 | 42 |
| Por diversión e pasar o tempo | 55 | 35 |
| Porque lle gusta o deporte | 39 | 25 |
| Por manter a liña | 11 | 25 |
| Por atoparse con amigos | 29 | 15 |
| Por evasión (escapar do habitual) | 10 | 10 |
| Outra razón | 2 | 3 |
| Porque lle gusta competir | 5 | 1 |
| -1.860 | -1.231 |
As mulleres citan en maior proporción que os homes e de forma estatisticamente significativa os motivos de facer exercicio físico, de manter e/ou mellorar a saúde, e de manter a liña. Pola contra, os homes salientan en maior medida que as mulleres o elemento lúdico de diversión e pasar o tempo, da afección e gusto polo deporte, o elemento de relación social de atoparse con amigos e a inclinación a competir. O motivo da evasión non ofrece diferenza algunha na súa elección por un e outro sexo.
Queda claro, pois, que entre as mulleres españolas ha cristalizado unha forma de facer deporte -en realidade prácticas físico-corporais no seu sentido máis amplo en moitos casos- baseada nunha cultura deportiva que prioriza os elementos máis corporais, de saúde e estéticos da ejercitación. En cambio entre os homes, os motivos que conducen á práctica deportiva fundaméntanse nunha cultura deportiva máis orientada pola diversión, o entretemento, a relación social, a atracción que esperta o deporte e, de forma cada vez máis atenuada, a inclinación pola competición.
A idade tamén diferenza, como é ben sabido, a presenza duns motivos ou outros. Buscando realzar o contraste xeracional, elaboramos o seguinte cadro no que se comparan os motivos aducidos polos máis novos e os máis maiores, isto é, os comprendidos entre os 15 e os 24 anos de idade, e os que excederon os 55 anos:
| Motivos práctica deportiva, 2005 | 15-24 anos | 55 + anos |
|---|---|---|
| Por facer exercicio físico | 57 | 60 |
| Por diversión e pasar o tempo | 59 | 30 |
| Porque lle gusta o deporte | 39 | 26 |
| Por atoparse con amigos | 36 | 14 |
| Por manter e/ou mellorar a saúde | 16 | 54 |
| Por manter a liña | 16 | 10 |
| Porque lle gusta competir | 6 | 1 |
Entre os mozos destaca sobre todo o elemento lúdico do deporte, xa que o 59% dos que practican aducen que o fan por diversión e pasar o tempo, fronte ao 30% dos maiores de 55 anos que así o admiten. Tamén destacan os mozos o gusto polo deporte, o 39%, en tanto que só o fai así o 26% dos maiores, e a súa dimensión social de facilitar o estar con amigos, 36% fronte ao 14%. Igualmente, os mozos destacan máis que os maiores o motivo de manter a liña, 16% fronte ao 15%, e o gusto pola competición, 6% fronte só o 1% que así o manifesta entre os que teñen 55 anos ou máis.
E é que os mozos despregan, como era de esperar, un talante máis vitalista que os máis maiores na práctica deportiva, talante que se vai atenuando segundo vai avanzando a idade dos practicantes. En cambio, como elementos compensatorios adquiren prioridade entre os máis maiores ao facer deporte a ejercitación física, 60% fronte ao 57% entre os máis novos e, sobre todo, a dimensión da saúde, 54% fronte a só o 16%.
Xénero e idade son, con moito, as dúas variables que maior efecto diferenciador teñen na forma de entender e practicar o deporte, moi por encima da posición que ocupan os individuos na escala da estratificación social. E é que ao popularizarse como o fixo en España o acceso a instalacións deportivas públicas, o facer ou non facer deporte e os motivos que a iso conducen dependen case máis de variables biográfico-persoais que da posición ou clase social. En todo caso, esta sería unha variable que continuará exercendo a súa influencia na modalidade deportiva elixida ou no marco asociativo en que se practique, pero non así nos motivos que subxacen á propia práctica deportiva, como se pode comprobar seguidamente:
| Posición social | |||
|---|---|---|---|
| Motivos práctica deportiva, 2005 | Baixa | Media | Alta |
| Por facer exercicio físico | 57 | 60 | 62 |
| Por diversión e pasar o tempo | 46 | 47 | 47 |
| Porque lle gusta o deporte | 31 | 34 | 36 |
| Por atoparse con amigos | 25 | 25 | 19 |
| Por manter e/ou mellorar a saúde | 33 | 31 | 34 |
| Por manter a liña | 17 | 16 | 16 |
| Por evasión (escapar do habitual) | 7 | 19 | 14 |
| Porque lle gusta competir | 3 | 4 | 3 |
A diferenza máis apreciable rexístrase no motivo de facer deporte por evasión e escapar do habitual, xa que a porcentaxe do segmento de poboación de posición social alta duplica porcentualmente á correspondente porcentaxe da poboación de posición social baixa 14% fronte ao 7%. Tamén son dignas de ser destacados pola súa significación estatística, entre cinco e seis unidades porcentuais de diferenza, os motivos que citan os segmentos de poboación extremos, isto é, que ocupan respectivamente as posicións sociais alta e baixa, as referencias á ejercitación física e ao gusto polo deporte que son máis citados polos primeiros que polos segundos, en tanto que ocorre o contrario co motivo de atoparse con amigos, máis citado polos que ocupan posicións baixas, o 25%, que os de posicións sociais altas, o 19%. En suma, trátase dunha diversificación de motivos que merece que sexa tida en conta especialmente polos planificadores e xestores de programas de animación e divulgación deportiva.
6.5.2. Motivos de práctica deportiva segundo tipo de deporte practicado
Dada a diversidade de motivos que se atopan detrás do impulso que conduce á práctica deportiva, pode resultar suxestiva indagar pola posible relación entre motivos concretos e tipos de deporte practicados. A lóxica subxacente a esta indagación baséase nunha noción preteórica e de sentido común, como é o supor que é máis fácil que os practicantes dun determinado tipo de deporte compartan entre eles motivacións concretas, que o fagan con practicantes doutros tipos de deporte, Así, por exemplo, cabe supor que os practicantes de natación recreativa probablemente compartan entre eles determinados motivos tales como facer exercicio físico e mellorar a saúde, ou que boa parte dos practicantes de artes marciais respondan a motivacións de competición, mentres que é menos probable o contrario, isto é, que os practicantes de natación recreativa estean motivados pola competición ou que os practicantes de artes marciais estéano preferentemente por manter a liña.
Partindo destas consideracións, e aproveitando o elevado tamaño da mostra da presente enquisa e as enormes posibilidades analíticas que ofrecen os modernos programas para computador de análise multivariante, procedemos a realizar unha análise bivariante entre os motivos de práctica deportiva e os diferentes tipos de deporte. Dada a gran variedade de deportes practicados e a efectos de parsimonia científica, procedemos a agrupar os máis de corenta tipos de deporte que estudamos no capítulo 4 en nove grandes tipos: natación recreativa; deportes de pelota; ciclismo recreativo; ximnasia; deportes na natureza; correr; deportes de raqueta; deportes na auga; e artes marciais. O cruzamento de ambas as variables, isto é, motivos de práctica deportiva e tipo de deporte practicado, ofreceu uns resultados de gran interese xa que tal como obsérvase nos resultados que se presentan na Táboa 49, a distribución porcentual de motivos para cada tipo de deportes é estatística e significativamente diferentes. Na parte inferior da táboa 49 detállase a composición de cada un do nove grandes tipos de deporte que elaboramos para a presente análise.
Táboa 49. Motivos práctica deportiva segundo deporte practicado, 2005
| Motivos práctica deportiva | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Por diversión e pasar o tempo | 45 | 64 | 57 | 33 | 56 | 46 | 65 | 6 | 52 |
| Por atoparse con amigos | 20 | 40 | 25 | 15 | 24 | 17 | 33 | 6 | 21 |
| Por facer exercicio físico | 63 | 55 | 64 | 68 | 59 | 61 | 64 | 4 | 63 |
| Porque lle gusta o deporte | 33 | 45 | 41 | 29 | 36 | 43 | 46 | 1 | 43 |
| Por manter a liña | 17 | 7 | 13 | 29 | 11 | 18 | 10 | 9 | 20 |
| Evasión (escapar do habitual) | 11 | 7 | 13 | 9 | 17 | 10 | 9 | 20 | 8 |
| Por manter e/ou mellorar a saúde | 41 | 17 | 32 | 44 | 32 | 36 | 25 | 28 | 35 |
| Porque lle gusta competir | 2 | 6 | 3 | 2 | 3 | 4 | 5 | 3 | 8 |
| Outra razón | 2 | 3 | 2 | 3 | 3 | 4 | 1 | 3 | 3 |
|
|
997 | 994 | 580 | 887 | 612 | 530 | 383 | 75 | 304 |
1. Natación recreativa
2. Deportes de pelota:
Fútbol campo grande, fútbol sala, futbito, fútbol 7 e fútbol praia, baloncesto, minibasket, voleibol, voley praia e mini-voley, balonmán e balonmán praia, rugby e rugby 7, hockey herba, hockey xeo e hockey sala
3. Ciclismo recreativo
4. Ximnasia:
Ximnasia de mantemento en centro deportivo, ximnasia en casa, aeróbic, rítmica, expresión corporal, gym-jazz, danza, sep, pilates
5. Deportes na natureza:
Montañismo, sendeirismo, excursionismo, esquí e outros deportes de inverno, pesca, escalada/ espeleología, piragüismo, remo e descensos
6. Correr:
Carreira a pé, atletismo
7. Deportes de raqueta:
Tenis, pádel, tenis mesa, squash, bádminton
8. Deportes na auga: Actividades subacuáticas (mergullo, pesca submarina), vea (navegación,
windsurf), motonáutica, esquí náutico, actividades aeronáuticas (con ou sen motor)
9. Artes marciais: Musculación, culturismo e halterofilia, artes marciais (judo, kárate,...), loita,
defensa persoal
Dada a complexidade numérica da información que contén a Táboa 49, levamos a cabo, do mesmo xeito que fixemos en capítulos anteriores, unha análise de correspondencias que permitiu elaborar un mapa perceptual que se presenta no Gráfico 11. No devandito mapa pódese observar o posicionamento de cada un do nove tipos de deporte en dous eixos cartesianos nos que o eixo de ordenadas vén determinado pola polaridad competición-aventura/evasión, e o eixo de abcisas pola polaridad lúdico/social-exercicio físico/saúde. A interpretación que podemos facer agora, con estes resultados, do posicionamento de cada conxunto de prácticas e ejercitaciones físico-deportivas, non pode ser outra cousa que un primeiro paso no que podería ser unha liña de investigación e reflexión que merecería ser seguida con marcos teóricos máis potentes e específicos que os que vimos utilizando no presente traballo, e con datos empíricos máis específicos axustados á devandita liña de investigación.
As actividades físico-deportivas que habemos subsumido no que denominamos, de forma xenérica, como ximnasia, sitúanse con toda claridade no extremo do polo exercicio físico e saúde, e en menor medida vén determinado polo polo competición. Outro tipo de deporte fortemente determinado polo polo exercicio físico e saúde é a natación recreativa, que se complementa máis debilmente co polo aventura e evasión, en lugar de facelo co polo de competición como ocorre coa ximnasia.
Coas artes marciais e coa carreira a pé o compoñente exercicio físico e saúde é menor que na ximnasia pero un pouco maior na compoñente competición, sobre todo coas artes marciais que son as prácticas deportivas cun compoñente máis forte de carácter competitivo.
Os tipos de deportes claramente determinados por motivos de recreación lúdica e relación social son os de balón e raqueta, como non podía ser doutro xeito por tratarse de xogos deportivos fortemente enraizados nas prácticas lúdicas tradicionais de moitas sociedades. Unhas prácticas que tamén están influídas, aínda que en menor medida, pola motivación de competición.
O tres tipos de deportes restantes veñen caracterizados polo polo referente á aventura e evasión, que de maior a menor intensidade son os motivos dos practicantes de deportes acuáticos, deportes na natureza e do ciclismo. Motivos estes de aventura e evasión que se complementan, aínda que de forma máis débil, coas motivacións de carácter lúdico e social.
Deste xeito conseguimos situar nun marco interpretativo empíricamente fundamentado, as distribucións das motivacións básicas que orientan a práctica dos diferentes deportes. Unhas distribucións cuxo coñecemento pode á súa vez abrir novas vías de traballo teórico e planificador no ámbito das políticas deportivas e, en xeral, da investigación social dos comportamentos deportivos.
Grafico 11. Mapa perceptual da Análise Factorial de Correspondencias dos motivos polos que se practican os deportes máis populares
6.6. Motivos polos que nunca se fixo deporte
Xa vimos anteriormente que un amplo segmento de poboación do 32% nunca fixo deporte. Esta poboación está integrada por un 11% de individuos que nunca practicaron deporte pero que se tivesen oportunidade gustaríalles facelo, e por outro 21% que ademais de non practicalo non manifesta intención algunha de facelo porque non sente interese polo deporte. Esta diferenciación xa nos está indicando que os motivos que conduciron a tanta poboación a non practicar nunca de forma máis ou menos regular algún tipo de deporte, teñen que ser moi variados, e así é en efecto como se comproba cos resultados que se presentan na Táboa 50.
Táboa 50. Motivos polos que nunca se fixo deporte, 2005-2000
| Motivos polos que nunca se fixo deporte | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| Non ten tempo | 43 | 45 |
| Non lle gusta | 36 | 39 |
| Pola idade | 27 | 32 |
| Por preguiza e desgana | 23 | 21 |
| Sae moi canso do traballo ou do estudo | 16 | 15 |
| Pola saúde | 14 | 15 |
| Non lle ensinaron na escola | 6 | 8 |
| Non lle ve utilidade ou beneficios | 5 | 8 |
| Non hai instalacións deportivas preto | 5 | 5 |
| Outras razóns | 5 | 3 |
| Non hai instalacións deportivas adecuadas | 2 | 2 |
| -2.639 | -1.872 |
O socorrido argumento da falta de tempo libre é o máis citado, o 43%, aínda que é utilizado por menos poboación que en anteriores enquisas, xa que na enquisa de 1990 era máis da metade, o 54%, a poboación que aducía este motivo e na de 2000 era o 45%. Tamén diminuíu lixeiramente a porcentaxe dos que recoñecen sinxelamente que non lles gusta o deporte, xa que do 39% que así se manifestaba en 2000 pasouse ao 36% no ano 2005.
A proporción de poboación que cita o motivo da idade tamén diminuíu, o 27% en 2005 e 32% en 2000. Trátase, na súa maioría, de persoas de máis de 55 anos que ou ben non tiveron nunca a oportunidade de facer deporte ou, sinxelamente, creceron nunha contorna pouca favorecedor da cultura deportiva.
Tampouco variaron apenas as porcentaxes, xa máis reducidos, dos que admiten a súa preguiza e desgana, o 23%, que saen cansos do traballo ou dos seus estudos, o 16%, ou que presentan problemas de saúde, o 14%. Reduciuse lixeiramente a proporción dos que afirman que non lles ensinaron na escola, o 6%, fronte ao 11% en 1990, e o 8% en 2000, do mesmo xeito que o fixeron os que din non verlle utilidade ou beneficios á práctica deportiva, o 5% en 2005 e o 8% en 2000.
Dado o elevado incremento na construción de instalacións deportivas públicas e privadas nos últimos anos, reduciuse sensiblemente a porcentaxe dos que argumentan que non hai instalacións preto do seu lugar de residencia, o 5%, ou que as que hai non son adecuadas, só o 2%. Aínda que máis adiante estudaremos con maior detemento o uso das instalacións deportivas e a problemática que envolve a esta importante dimensión do sistema deportivo, os resultados anteriores pon de relevo que ao comezar o século XXI o acceso a tales instalacións deixou de ser un elemento fortemente limitante ou condicionante dos hábitos deportivos da poboación española.
Máis limitante está a ser un aspecto menos material do sistema deportivo pero que se non se diagnostica apropiadamente e non se pon medios para superalo, pode conducir a que un amplo segmento da poboación, sobre todo das novas xeracións, viva de costas á práctica deportiva. Xa destacamos anteriormente o feito de que a idade é a variable sociodemográfica que maior efecto discriminador ten na distribución dos motivos que conduciron ao 21% da poboación adulta española a non practicar nunca deporte algún. O resto das variables sociodemográficas non parecen influír significativamente nos motivos aducidos pero, como dicimos, si o fai a idade e dunha forma concreta e preocupante, xa que son os máis novos os que citan en maior proporción que o resto que o deporte non lles gusta. E aínda máis, son tamén os máis novos os que citan como motivos de non práctica a preguiza e desgana que senten e que non lle ven utilidade.
Para realzar o cambio xeracional que parece estar a se producir na cultura deportiva dos mozos españois, elaboramos a Táboa 51 que recolle a distribución dos motivos de abandono do deporte entre o seis grupos de idade.
Táboa 51. Motivos polos que non se fai deporte segundo a idade, 2005
| Motivos polos que non fai deporte | 15-24 | 25-34 | 35-44 | 45-54 | 55-64 | Máis de 65 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Pola idade | -- | -- | 3 | 19 | 40 | 65 |
| Non lle gusta | 43 | 40 | 36 | 37 | 37 | 37 |
| Pola saúde | 3 | 3 | 6 | 11 | 18 | 31 |
| Non ten tempo | 49 | 60 | 65 | 55 | 36 | 18 |
| Por preguiza e desgana | 42 | 38 | 28 | 22 | 20 | 13 |
| Non lle ensinaron na escola | 3 | 1 | 4 | 5 | 11 | 10 |
| Outras razóns | 4 | 4 | 5 | 5 | 4 | 7 |
| Sae moi canso traballo/ estudo | 20 | 24 | 24 | 18 | 14 | 6 |
| Non lle ve utilidade ou beneficios | 8 | 7 | 7 | 5 | 5 | 4 |
| Non hai instalacións preto | 9 | 7 | 5 | 6 | 3 | 2 |
| Non hai instalacións adecuadas | 2 | 2 | 2 | 2 | 1 | 1 |
| -818 | -626 | -626 | -398 | -258 | -161 |
O resultado que máis chama a atención e que ten maior significación sociolóxica para o argumento que vimos desenvolvendo, é que o grupo de mozos de 15 a 24 anos é o que en maior proporción que o resto aduce os motivos de “non lle gusta” e “por preguiza e desgana”, como xustificación do feito de non practicar deporte supostamente máis aló das non moi numerosas clases de educación física que son obrigatorias nos plans de estudo de carácter escolar. Trátase dun resultado que ben merecería a realización dunha investigación en profundidade para poder coñecer, con maior detalle e rigor, factores de carácter estrutural e de personalidade que conducen a un grupo relativamente numerosos de mozos a desenvolver estilos de vida totalmente afastados da práctica deportiva.
O resto dos motivos distribúense dunha maneira que se pode considerar previsible, no sentido de que a idade e a saúde son citados en maior medida segundo avanza a idade, e que a falta de tempo, o traballo e o estudo son motivos maiormente aducidos por grupos de idade intermedios, entre 25 e 55 anos, xusto na etapa da vida individual en que é maior a dedicación á vida familiar e ao traballo.
En relación novamente cos motivos máis frecuentes que citan os mozos, é oportuno lembrar que nun artigo aparecido nas mesmas datas en que se realizaba o traballo de campo da pasada enquisa de 2000, o director de revístaa Educación Física e Deportes con maior e mellor tradición no ensino universitario desta materia, APUNTS, describía o sistema de educación física nas escolas españolas como “excesivamente autoritario, arbitrario e ríxido que non axuda a desenvolver un criterio independente nos alumnos, o que xera unha perda de confianza en si mesmos e baixos niveis de autoestima e, nalgúns casos, certo temor” (Olivera, 2000:3). A tenor dos datos que vimos analizando, podería engadirse que pode provocar o rexeitamento da práctica deportiva en moitos mozos xunto con outras causas sociais, ás que non pode ser allea a presenza insistente e ás veces asfixiante do espectáculo deportivo nos medios de comunicación, e a énfase na selección temperá de campións nun deporte escolar e xuvenil moi orientado á competición, o que en contrapartida favorece o abandono do deporte por parte daqueles mozos que van quedando excluídos nas diferentes fases do estrito proceso de selección para a competición deportiva.
6.7. O abandono (temporal) do deporte
Con anterioridade xa habemos visto que o 30% dos entrevistados manifestan estar interesados polo deporte, practicalo con anterioridade pero que na actualidade deixaran de practicalo. Trátase dunha porcentaxe de poboación lixeiramente superior ao atopado na enquisa de 2000, en concreto o 27% (ver Táboa 23no Capítulo 4), o que pon de manifesto que se trata dun tipo de comportamento social que ten unha estabilidade estrutural certamente consistente. E é que nunha sociedade tan dinámica e móbil como o é a sociedade española nesta etapa de posmodernidad, as ríxidas clasificacións de practicar/non practicar deporte non son suficientemente flexibles como para describir fielmente o dinamismo que percorre o sistema social dos hábitos deportivos da poboación.
Máis apropiado resulta introducir a noción de itinerario deportivo nas biografías persoais da poboación, o que nos conduce a contemplar o comportamento deportivo como un proceso no que as circunstancias ocupacionais e familiares de cada individuo determinan prácticas con diferente intensidade e mesmo abandonos, con frecuencia temporais, xa que unha vez superadas as circunstancias que conduciron a reducir a práctica deportiva ou a abandonala, vólvese a practicar con maior regularidade. Deste xeito, en cada momento no tempo, hai persoas que reasumen unha práctica deportiva que tiveran abandonada durante un período determinado, do mesmo xeito que outros individuos deixan de facer deporte por un motivo ou outro como veremos máis adiante.
O fenómeno do abandono deportivo non é privativo dun segmento concreto da poboación xa que como se comproba cos datos que se presentan no gráfico 12, afecta de forma parecida a individuos de diferentes características sociodemográficas.
Gráfico 12. Perfil modal da poboación que abandonou a práctica deportiva pero seguen interesados no deporte, 2005
O sexo dos entrevistados non diferencia significativamente o abandono da práctica deportiva, xa que é algo que declara facer o 32% dos homes e o 27% das mulleres. Se se presta atención á idade ocorre algo parecido, xa que mesmo no pequeno segmento de mozos de 15 a 24 anos recoñece abandonar a práctica deportiva o 27%, do mesmo xeito que así o fixo o 26% da poboación de máis idade. Entre ambos os grupos e nas diferentes cohortes de poboación admiten deixar a práctica deportiva entre o 20% dos maiores de 65 anos, e o 34% da cohorte de 35 a 44 anos. É precisamente este último segmento de poboación o que rexistra un maior abandono deportivo, porque se trata dunha etapa das biografías persoais nas que se adoita estar ocupado con fillos pequenos e novos, e na que se está consolidando a carreira profesional e ocupacional, o que fai máis difícil dispor do tempo libre e dos recursos necesarios para practicar deporte.
Tampouco se trata dun abandono que afecte de forma significativa máis a uns estratos sociais que a outros. Se fixamos a nosa atención na análise do que ocorre cun dos mellores indicadores de estratificación social, o nivel de estudos, obsérvase que a porcentaxe dos que abandonaron o deporte na actualidade no estrato máis inferior dos que só teñen estudos primarios, é o mesmo que corresponde ao estrato dos que teñen estudos superiores, o 30%. Entre ambos os polos de estratificación, rexístranse porcentaxes un pouco máis altos de abandono, que son máximos entre os que estudaron formación profesional, o 35%.
Queda claro, pois, que o abandono deportivo é un fenómeno social amplamente xeneralizado, que se explica mellor polas circunstancias persoais e familiares dos individuos que pola súa pertenza a un grupo ou estrato social determinado.
Un abandono que é máis frecuente despois de facer deporte durante bastantes anos, pois tal como obsérvase nas distribucións de resultados que se presentan na Táboa 52, son moi poucos os que abandonaron tras unha curta experiencia deportiva.
Táboa 52. Tempo que dedicou á práctica deportiva antes de abandonala, 2005-2000
| Practicou deporte | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| Menos de 1 ano | 4 | 4 |
| Entre 1 e 2 anos | 12 | 14 |
| Entre 3 e 4 anos | 18 | 22 |
| Entre 5 e 6 anos | 13 | 12 |
| Máis de 6 anos | 52 | 48 |
| Non contesta | 1 | -- |
| -2.418 | -1.393 |
En efecto, só o 4% dos que deixaron de facer deporte practicaran con anterioridade menos dun ano, mentres que máis da metade, o 52%, levaba facendo deporte máis de 6 anos cando decidiu deixalo. Outro 48% practicara entre 3 e 4 anos, e só un reducido 12% fixérao durante un ou dous anos.
Con respecto á distribución rexistrada na enquisa de 2000 non se produciron cambios dignos de consideración, xa que tamén entón a maior parte dos que habían abandonado practicaron anteriormente deporte durante varios anos. O que nos conduce a supor que ao tratarse en moitos casos dun hábito longamente cultivado, é moi probable que se desexe volver facer deporte en canto as circunstancias que conduciron ao abandono cambiasen de forma positiva. E así é en efecto, pois tal como constátase cos datos da Táboa 53, son máis numerosos os que admiten que volverán practicar deporte que os que non pensan deste xeito.
Táboa 53. Disposición para volver practicar deporte, 2005-2000
| Volverá practicar | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| Si, con seguridade | 12 | 11 |
| Probablemente si | 28 | 31 |
| Agora non o sabe | 17 | 18 |
| Probablemente non | 21 | 20 |
| Seguro que non | 21 | 20 |
| Non contesta | 1 | -- |
| -2.418 | -1.393 |
Os que están seguros de volver practicar non son moi numerosos, o 12%, pero si o son os que, de forma máis cauta, admiten que probablemente si volverán facer deporte, o 28%. Outro grupo de poboación do 17% recoñece que nos momentos actuais non sabe o que fará no futuro, posiblemente porque as circunstancias que conduciron ao abandono continúan mantendo a súa vixencia. Os moi seguros de non volver practicar e os que sen ser tan tallantes recoñecen que probablemente non volverán facelo, son senllos grupos do 21%.
Os motivos que conduciron ao abandono do deporte son moi variados, como corresponde a unha decisión máis condicionada por factores persoais e de tipo familiar que por factores socioestructurales. Con todo, hai motivos que son notablemente máis frecuentes que outros como se comproba cos resultados que se presentan na Táboa 54.
Táboa 54. Motivos polos que abandonou a práctica deportiva, 2005-2000
| Motivos abandono | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| Saía moi canso ou moi tarde do traballo | 38 | 37 |
| Por preguiza e desgana | 24 | 28 |
| Pola saúde | 15 | 18 |
| Pola idade | 15 | 16 |
| Por lesións | 11 | 8 |
| Os estudos esixíanlle demasiado | 10 | 12 |
| Falta de apoio e estímulo | 9 | 8 |
| Non tiña instalacións deportivas preto | 6 | 8 |
| Por falta de tempo | 5 | 10 |
| Non tiña instalacións deportivas adecuadas | 4 | 6 |
| Deixou de gustarlle facer deporte | 4 | 3 |
| Por falta de diñeiro | 3 | 4 |
| Os amigos non facían deporte | 2 | 4 |
| Enfadouse co adestrador | 1 | -- |
| Os seus pais non lle deixaban | 1 | 1 |
| Non lle gustaba ao noivo/a | 1 | 1 |
| Non lle vía utilidade ou beneficios | 2 | 1 |
| Enfadouse cos directivos | -- | -- |
| Outras razóns | 21 | 12 |
| -2.418 | -1.393 |
O motivo máis citado ten que ver co tipo de traballo e os seus horarios xa que o 38% declara que saía canso ou tarde do traballo, o que lle conduciu a deixar de facer deporte . E é que aínda sendo ben certo que máis ou menos tende a acurtarse o horario laboral e a incrementarse o tempo libre, non é menos certo que amplos segmentos de poboación traballadora, sobre todo os que o fan no complexo sector servizos, están moi lonxe de gozar da semana laboral de 35 horas que desde fai uns poucos anos veñen reclamando os sindicatos europeos como unha conquista social.
Quizais a este respecto estea a producirse nas sociedades avanzadas como a española, outro tipo de polarización ou dualidade entre os que teñen horarios ben controlados e con tendencia a acurtarse -funcionarios, traballadores de grandes empresas de fabricación en serie, banca e seguros, por exemplo-, e aqueloutros que traballan en sectores cunha flexibilidade horaria e de tempada moi ampla e, ademais, con tendencia a quedar fóra dos convenios sindicais nos que se pactan reducións horarias -pequeno comercio, servizos persoais, hostalaría e restauración, turismo, pequenas e medianas empresas, etc.-. Loxicamente, as persoas que se atopan nesta última situación ocupacional, teñen maiores dificultades para dispor de tempo libre e de enerxías para facer deporte, por máis que o necesiten facer tanto ou máis que as que teñen un maior e mellor control do seu tempo de traballo e do seu tempo libre. Non deixa de ser sintomático que con respecto a 2000, incrementouse nunha unidade porcentual a porcentaxe dos que declaran o motivo do cansazo e horario laboral, e sete unidades con respecto a 1990, xa que nesta última década e media, co crecemento económico e a mellora do nivel de vida, tamén se incrementaron os traballos nos sectores produtivos e de servizos máis desregularizados.
O segundo motivo máis frecuentemente citado ten en principio unha causa actitudinal persoal, a preguiza ou a desgana, pois así o recoñece o 24%. De novo hai que lembrar as deficiencias do modelo vixente de educación física e deporte no sistema educativo, e a premiosa e ubicua presenza do deporte espectáculo, particularmente do fútbol, como factores sociais que poden provocar máis ben rexeito que atracción cara á sinxela práctica deportiva.
Problemas de saúde e de idade, que con frecuencia están relacionados entre si, son citados polo 15%, porcentaxe similar ao de 2000. Tamén son similares as porcentaxes dos que por motivos da esixencia dos estudos, ou, por lesións, o 10% e o 11%, respectivamente, deixaron o deporte en 2005 e en 2000.
O resto dos motivos foron citados por porcentaxes inferiores ao 10%, e son moi variados: falta de apoio e estímulo, inexistencia de instalacións deportivas próximas ou adecuadas, os amigos non facían deporte, falta de diñeiro, deixou de gustarlle o deporte, non lle vía utilidade ou beneficios, falta de apoio familiar, e outros motivos. Trátase dunha distribución moi parecida á que se configurou na enquisa anterior, o que revela a ampla diversidade de motivos persoais que conducen ao abandono, temporal ou definitivo, da práctica deportiva.