A percepción da práctica deportiva en España e a temática das instalacións deportivas
8. A percepción da práctica deportiva en España e a temática das instalacións deportivas
A construción e promoción de equipamentos deportivos foi desde que se iniciase a transición democrática nos últimos anos da década dos 70 do pasado século, un dos temas prioritarios da política deportiva das diferentes Administracións Públicas, e un obxectivo tamén importante na promoción de actividades deportivas por parte da poderosa industria do lecer. E é que nas sociedades cun avanzado Estado do Benestar como é o caso de España, non é concebible que se pretenda desenvolver as actividades físicas e deportivas entre o conxunto da poboación, máis aló do propio desenvolvemento do deporte profesional e de alta competición, sen a existencia dun complexo sistema de instalacións e equipamentos deportivos nos que a poboación de calquera idade e condición social poida dedicar o seu tempo libre e de lecer á realización de actividades deportivas. Por esa razón vimos dedicando unha especial atención nas enquisas de hábitos deportivos dos españois ao estudo da temática das instalacións deportivas, instalacións certamente escasas cando se iniciou a serie de estudos en 1975 pero non así na actualidade, polo que coa súa análise imos coñecendo os usos que se fan das instalacións deportivas e a avaliación que realizan os usuarios dos servizos que ofrecen, así como a percepción das necesidades existentes.
Agora ben, a análise dos usos, avaliacións e necesidades de instalacións deportivas tamén o viñemos enmarcando en pasados estudos, do mesmo xeito que o facemos no presente traballo, nun marco máis amplo como é o da percepción que ten a poboación española do sistema deportivo. A xustificación teórica da utilización deste marco vénnos dada por un dos teoremas básicos e máis potentes das ciencias sociais: “Se os individuos definen as situacións como reais, son reais nas súas consecuencias”. Este teorema, formulado explicitamente por vez primeira por Thomas (1923), aínda que en esencia fora formulado implicitamente e feito uso del autores tan dispares como Marx e Freud, é aplicable a moitos procesos sociais xa que como sinalou Merton (1970: 419), a primeira parte do teorema é “un incesante recordatorio de que os homes responden non só aos trazos obxectivos dunha situación, senón tamén, e ás veces primordialmente, ao sentido que a situación ten para eles”.
Por iso resulta tan importante coñecer a percepción que ten a poboación do sistema deportivo existente en España, xa que se por exemplo existen certas nocións preconcibidas sobre o maior ou menor desenvolvemento dunhas formas ou outras de facer deporte, unha vez consolidadas tales nocións que atribúen un determinado sentido á situación achega do funcionamento do sistema deportivo e a oferta de instalacións deportivas, a conduta subseguinte da poboación que comparte a imaxe que acompaña a tales nocións virá determinada polo sentido atribuído.
Así pois, as definicións públicas dunha situación sobre o sistema deportivo en España, por exemplo, que as instalacións deportivas, públicas ou privadas, sexan ou non suficientes, ou apropiadas, ou sinxelamente alcanzables, son un elemento importante na atribución de significados e, en último termo, na determinación de condutas. Ao estudo de todos estes temas está dedicado o presente capítulo.
8.1. Opinión sobre o deporte que se practica en España
En pasadas edicións da enquisa sobre hábitos deportivos da poboación española, utilizouse un indicador que trataba de acoutar a imaxe que tiñan os entrevistados sobre o deporte que se practicaba en España. Ao longo do cinco edicións realizadas desde 1980 ata 2000, púidose constatar a mellora da devandita imaxe no sentido de considerar que en España a xente facía cada vez máis deporte, que o nivel do deporte en España era cada vez máis parecido ao que gozaban en moitos países europeos, e que cada vez eran máis alcanzables as instalacións deportivas para unha boa parte da poboación. Dado que entre as edicións de 1990 a 2000 non se produciu apenas variación algunha nas dimensións empíricas desta imaxe, non se incluíu no cuestionario de 2005 co fin de non sobredimensionarlo, xa que se incluíron novos indicadores e resultaba conveniente suprimir os que achegaban unha información menos relevante.
Agora ben, si se mantivo o indicador referente á percepción do deporte que se practica en España que tamén viña preguntando desde a enquisa de 1980, e cuxos resultados puñan de manifesto a lenta mellora ao longo das dúas últimas décadas da devandita percepción. Unha mellora que continuou rexistrándose na presente enquisa de 2005, pero que hai que situala no marco interpretativo adecuado, xa que se trata dunha mellora relativa a unha opinión que aínda, de forma maioritaria, considera que é insuficiente o deporte que se realiza en España. Os resultados que se presentan na Táboa 64 permítennos dotar de base empírica á anterior afirmación:
Táboa 64. Opinión sobre o grao de deporte que fai a xente en España, e sobre os motivos polos que non se fai suficiente deporte, 2005-1990
| En España a xente fai deporte | 2005 | 2000 | 1990 |
|---|---|---|---|
| Suficiente | 34 | 33 | 17 |
| Insuficiente | 59 | 61 | 76 |
| Non contesta | 7 | - | 7 |
| -8.179 | -5.160 | -4.625 | |
| Motivos polos que a xente non fai suficiente deporte | 2005 | 2000 | 1990 |
| Falta de tempo libre | 62 | 52 | 46 |
| Falta de instalacións e medios | 38 | 43 | 62 |
| Falta de afección | 44 | 39 | 35 |
| Falta de formación | 27 | 30 | 37 |
| Falta de medios económicos | 21 | 21 | 28 |
| Falta de axuda | 13 | 12 | 17 |
| Outros motivos | 7 | 3 | 3 |
| -4.855 | -3.145 | -3.511 |
Aínda que a actual porcentaxe dos que consideran que en España a xente fai suficiente deporte é practicamente o dobre do manifestado na enquisa de 1990 (García Ferrando, 1991: 72), aínda que só unha unidade porcentual por encima da enquisa de 2000, con todo continúa sendo minoritario fronte á ampla maioría dos que estiman que se fai insuficiente deporte, o 59%.
Ao preguntar a este grupo amplo de entrevistados os motivos que na súa opinión conducen a que a xente, isto é, eles mesmos en moitos casos -co que a resposta recolle unha proxección dos motivos propios- non faga suficiente deporte, a falta de tempo libre, co 62%, é o máis mencionado. Nótese que en comparación cos resultados de 2000 produciuse un incremento de dez unidades porcentuais na manifestación deste motivo, o que está a revelar unha vez máis o paradoxo das nosas sociedades de tempo libre e de xornadas laborais oficialmente por baixo das 40 horas semanais, pero nas que en realidade un sector amplo da poboación laboral ha visto incrementar o seu tempo de traballo e con demasiada frecuencia diminuír os salarios percibidos, nun contexto de xeneralización do traballo temporal. Situación que contribúe a explicar en certa medida o estancamento da práctica deportiva popular en España.
Aínda que se trata dun motivo que tende a diminuír, pois pasou en cinco anos do 43% ao 38%, a falta de instalacións e medios aínda é o terceiro motivo máis mencionado, o que indica que en moitos lugares da xeografía española as instalacións deportivas son relativamente escasas para atender as necesidades da poboación.
A falta de afección é o segundo motivo máis mencionado, o 39%, e ademais experimentou unha subida de cinco unidades porcentuais, incremento que se aliña co observado en páxinas anteriores sobre o incremento do desinterese e do escaso gusto polo deporte.
Os outros tres motivos que aparecen detallados na Táboa 64 son de parecida frecuencia ás mencións da enquisa anterior, pero moi inferiores ás de 1990 ou 1980. Trátase da falta de formación, de medios económicos e de axuda en xeral, o que indica que a medida que se van dedicando en España máis medios materiais a mellorar a dotación de equipamentos deportivos, van perdendo protagonismo estes motivos como factores facilitadores da ausencia de práctica deportiva.
Mantén a súa vixencia, pois, a reflexión que realizabamos tanto na enquisa de 1995 como na de 2000 acerca de que cada vez máis o problema da práctica ou non práctica deportiva nun país avanzado como España, non é tanto a falta de instalacións deportivas ou de escasos recursos económicos e materiais, como máis ben a falta de tempo libre para realizar deporte xa que como actividade de lecer, ten que competir cunha ampla e crecente oferta de actividades de recreación e entretemento, moi ben publicitadas e atractivamente ofertadas. Esta situación de competencia no mercado de actividades de tempo libre fai que sexa recomendable desenvolver campañas de promoción da práctica deportiva, como xa se fixese en España nos anos 60 e 70 coas campañas de deporte para todos. Porque nunha sociedade avanzada de masas como a española a boa publicidade é necesaria, aínda que non suficiente, para estimular o consumo de calquera produto ou servizo, incluído naturalmente o deporte.
É de sinalar que as dúas variables sociodemográficas que máis discriminan a distribución porcentual da percepción do deporte que se practica en España, son o nivel de estudos e a posición social, de tal modo que a percepción de que o deporte que se realiza é insuficiente, é practicamente o dobre entre a poboación con estudos medios e superiores, e cunha posición social alta, que entre os que teñen só estudos primarios ou menos, e cunha posición social baixa, Unha manifestación máis do carácter sociocultural da práctica deportiva, e de como os valores da poboación condicionan a percepción que se fai da realidade social.
8.2. Educación física e deporte para todos fronte ao deporte de competición: un conflito de intereses?
Posiblemente en ningún país existan políticas deportivas que de forma explícita e declarada fomenten unhas formas de deporte en detrimento de outras. Pero tamén é moi probable que en ningún país exista un axustado equilibrio no grao de desenvolvemento dos diferentes tipos de deporte. Desde logo non en España, onde como estamos a ver unha e outra vez no presente traballo, o deporte profesional espectáculo e o de alta competición alcanzaron cotas de desenvolvemento elevadas nos últimos anos, en tanto que a práctica de deporte popular atópase relativamente estancada.
Para estudar este desaxuste con maior detalle, seleccionamos dous indicadores que revelan aspectos diferentes pero intimamente relacionados coa dinámica do sistema social do deporte. Un dos indicadores indaga sobre a percepción do grao de importancia que ocupa o deporte e a educación física no conxunto de aspectos do país. O segundo indicador recolle as opinións sobre a avaliación comparativa do deporte espectáculo, o deporte federado e o deporte para todos.
8.2.1. Valoración da importancia da educación física e o deporte en España
Os resultados da análise do primeiro indicador pon de manifesto a existencia dun profundo desaxuste entre a percepción do lugar que ocupan a educación física e o deporte no conxunto da vida do país, e o lugar que deberían ocupar nunha situación idealmente configurada polas opinións da poboación (ver Táboa 65).
Táboa 65. Opinión sobre o grao de importancia do lugar que ocupan o deporte e a educación física no conxunto de aspectos da vida do país, e lugar que deberían ocupar, 2005-2000
| Grao de importancia | Ocupan | Deberían ocupar | ||
|---|---|---|---|---|
| 2005 | 2000 | 2005 | 2000 | |
| Moi importante | 7 | 7 | 25 | 30 |
| Bastante importante | 43 | 39 | 65 | 60 |
| Pouco importante | 40 | 41 | 6 | 5 |
| Nada importante | 4 | 4 | - | - |
| NS/NC | 7 | 9 | 4 | 5 |
| -8.170 | -5.160 | -8.170 | -5.160 |
A suma das porcentaxes de moi importante e bastante importante ofrece un resultado, o 50%, un pouco superior ao resultante de sumar as porcentaxes de pouco e nada importante, o 44%, o que pon de manifesto una certa división de opinión entre case dúas metades de poboación. Con todo, o acordo é moi elevado, o 90%, en que deberían ocupar un lugar moi ou bastante importante. Por tanto, o desaxuste entre imaxe real e imaxe desexada e idealizada é bastante grande polo que se refire a a situación da educación física e o deporte, no seu sentido recreativo, na sociedade española. Con respecto aos resultados da enquisa de 2000, produciuse unha lixeira mellora porcentual dos que consideran que a educación física e o deporte ocupan realmente un lugar moi ou bastante importante, catro unidades porcentuais, o que é certamente un avance positivo, aínda que claramente insuficiente para alcanzar unha posición que respondese ao que sería desexable, isto é, que a maioría da poboación percibise unha realidade que aínda non se alcanzou: que o deporte e a educación física ocupen un lugar moi importante dentro do conxunto dos aspectos da vida en España.
De novo son as variables de carácter sociocultural como o nivel de estudos e a posición social, as que determinan maiores diferenzas na percepción do grao de importancia da educación física e o deporte, sendo os grupos de poboación con niveis de estudos medios e superiores, e con posicións sociais medias e altas, os que se manifestan máis críticos cando llos compara co resto da poboación.
8.2.2. A comparación dos diferentes tipos de deporte en España
Un segundo indicador utilizado ofrece resultados sobre catro aspectos da comparación entre deporte espectáculo, deporte federado e deporte para todos: nivel que ten, apoio que recibe, grao de interese e apoio que debese recibir. Na Táboa 66 preséntanse os resultados desta interesante e multidimensional comparación.
Táboa 66. Opinións sobre diversos aspectos da comparación entre o deporte espectáculo, o deporte federado e o deporte para todos, 2005-1990
| Deporte espectáculo | Deporte federado | Deporte para todos | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Aspectos da comparación | 2005 | 1990 | 2005 | 1990 | 2005 | 1990 |
| Ten maior nivel | 60 | 65 | 17 | 21 | 7 | 6 |
| Recibe maior apoio oficial | 58 | 51 | 21 | 24 | 3 | 3 |
| Interésalle máis | 26 | 20 | 16 | 16 | 40 | 42 |
| Debería apoiarse máis | 3 | 6 | 22 | 15 | 61 | 60 |
Máis da metade dos entrevistados son da opinión de que o deporte espectáculo ten maior nivel, o 60%, e recibe maior apoio oficial, o 58%. Ademais, con respecto aos resultados de 2005, produciuse un incremento de dúas unidades porcentuais neste último resultado, o que indica que se continúa estendendo máis esta imaxe de que o deporte espectáculo segue recibindo máis apoio oficial que as restantes formas de deporte.
Polo que respecta ao tipo de deporte que interesa máis, o deporte para todos, sen ser dominante é, con todo, o que centra unha maior proporción de respostas, o 40%, en tanto que o deporte espectáculo, co 26%, e o deporte federado, co 16%, reciben un número significativamente máis reducido de preferencias.
Na cuarta e última dimensión da comparación, que deporte debería recibir máis apoio, non ofrece dúbidas a interpretación dos resultados, xa que unha clara maioría do 61% coincide en considerar que é o deporte para todos o máis necesitado de apoio, opinión que só a comparte un minoritario 3% ao referirse ao deporte espectáculo.
O sentido das comparacións permaneceu practicamente estable ao relacionar os presentes resultados cos correspondentes á enquisa de 2000, o que pode interpretarse como que se produciron poucos cambios nos aspectos estudados do tres grandes tipos de deporte. A pregunta que cabería facerse agora é por que se percibe que continúa recibindo máis apoio oficial o deporte espectáculo en detrimento do deporte para todos, e a quen beneficia unha situación que non goza do apoio popular. Os datos das enquisas que estamos a utilizar non nos permiten evidentemente responder a estas preguntas, pero non cabe dúbida da existencia dun conflito de intereses dos que probablemente poucos cidadáns teñen conciencia, xa que a forza adquirida polo deporte espectáculo en practicamente todas as sociedades avanzadas, actúa como un poderoso anestesiador da conciencia crítica cidadá, en certo xeito cómplice do continuado avance económico e mediático desta emocionante forma de entretemento das masas en que se converteu o deporte espectáculo.
8.2.3. Imaxe das Administracións Públicas do deporte
Ben é certo que os cidadáns recoñecen cada vez máis aos Concellos como os entes da Administración Pública aos que dirixirse para realizar xestións relacionadas co deporte. É de destacar que nunha sociedade democrática, o avance e consolidación do sistema social e político pasa necesariamente polo establecemento dunhas relacións fluídas entre os cidadáns e a propia Administración Pública. Polo que se refire ao avance do deporte espectáculo non queda claro a quen ou quen corresponde a responsabilidade de acoutar ou controlar a súa presenza e influencia, pero en cambio, si se atopa ben definida a responsabilidade de que as estruturas deportivas impúlsense e xestionen para que as prácticas deportivas estean ao alcance de todos os cidadáns.
Dado que os Servizos Deportivos Municipais han ido adquirindo, co avance do Estado das Autonomías, cada vez máis responsabilidades neste campo, incluímos desde a enquisa que realizamos en 1985 un indicador que permite coñecer a imaxe que teñen os cidadáns do ámbito da Administración Pública á que teñen que dirixirse, para poder exercer plenamente os seus dereitos de acceso a uns servizos deportivos acordes co desenvolvemento dunha sociedade democrática.
A pregunta correspondente a este indicador formulouse nos seguintes termos: “Se Ud. tivese que realizar unha xestión para que mellorase o servizo deportivo na súa comunidade, por exemplo, solicitar unha instalación deportiva, que se dean clases de educación física e deportes, ou que se celebren máis campionatos deportivos, onde cre Ud. que debería dirixirse: ao Concello, á Deputación, ao Goberno Autónomo ou ao Consello Superior de Deportes?. As respostas dadas pon de manifesto o protagonismo adquirido nestes últimos anos polas corporacións locais en materia de deporte popular, como o demostran os resultados que se presentan en lle Táboa 67.
Táboa 67. Institución á que deben dirixirse os cidadáns para realizar unha xestión relacionada co servizo deportivo na comunidade, 2005-1990
| Institución á que dirixirse | 2005 | 2000 | 1990 |
|---|---|---|---|
| Concello | 61 | 56 | 45 |
| Consello Superior de Deportes | 12 | 15 | 23 |
| Goberno Autónomo | 6 | 7 | 11 |
| Deputación | 5 | 6 | 7 |
| NS/NC | 16 | 16 | 14 |
| -8.170 | -5.160 | -4.625 |
Máis da metade dos entrevistados, o 61%, dirixiríase ao seu Concello para realizar xestións relacionadas co ámbito do deporte popular ou da educación física, mentres que só unha pequena minoría dirixiríase ao Goberno Autónomo, o 6%, ou á Deputación, o 5%. Son un pouco máis numerosas, o 12%, as persoas que aínda teñen unha imaxe relevante do órgano deportivo da Administración Central, o Consello Superior de Deportes, pero do mesmo xeito que ocorre coas imaxes das Administracións Autonómica e Provincial, perderon relevancia no últimos dez anos, como o proba o feito de que na enquisa de 1990, eran maiores as respectivas porcentaxes de respostas, en concreto, 23%, 11% e 7%, respectivamente.
O incremento de dezaseis unidades porcentuais nas respostas dirixidas ás Administracións Locais que se rexistrou entre a enquisa de 1990 e a de 2005, é un fiel indicador das competencias que en materia de xestión do deporte popular han asumido os Servizos Deportivos Municipais.
8.3. A temática das instalacións deportivas
Tal como sinalouse ao comezo do presente capítulo, a promoción do desenvolvemento do deporte pasa, necesariamente, pola construción de instalacións deportivas que permitan atender as necesidades de actividade físico-deportiva da poboación. Dado o déficit en instalacións deportivas con que encarou a sociedade española a etapa historicamente recente do deporte para todos e do desenvolvemento espectacular do deporte de alta competición, foi preciso realizar un esforzo considerable para tratar de homologar a infraestrutura de equipamentos deportivos en España á existente na maior parte dos países da Unión Europea.
A consolidación do proceso de transición democrática que tivo lugar na década dos anos 80, e que conduciu á plena integración de España na Unión Europea na década dos 90, tamén significou a construción duns equipamentos deportivos cada vez máis sólidos, capaces de atender as demandas de práctica deportiva da poboación. Neste proceso de consolidación das infraestruturas deportivas han tido un papel relevante as corporacións locais, que lideraron nos últimos vinte e cinco anos a construción e xestión tanto de instalacións dirixidas a promover tanto o deporte popular como a apoiar o deporte espectáculo e de rendemento.
Baste sinalar respecto diso que das 66.352 instalacións censadas no II Censo de Instalacións Deportivas (Martínez do Castelo, 1998), máis da metade, o 51,6%, son de titularidade municipal, e o 31,9% son, ademais, xestionadas directamente polos Concellos. Ademais, no período transcorrido entre a realización do I Censo Nacional de Instalacións Deportivas (1985) e o II Censo (1997), as corporacións locais han construído e xestionado tres de cada catro espazos orientados ao deporte espectáculo e de rendemento, tales como campos de fútbol, vasos deportivos, pistas de atletismo de 400 metros e grandes pavillóns con bancada fixa (Martínez do Castelo, op.cit.: 51-52).
Os datos anteriores pon de manifesto a persistencia, ao longo dos anos 90, do que Nuria Puig denominou no seu momento “tendencia normalizadota” na construción de instalacións deportivas, tendencia asumida polas Administracións Públicas desde os comezos da etapa democrática e que conduciu, de feito, a que a fórmula de “deporte para todos” haxa ido acompañada do “espectáculo deportivo para todos” (Puig, 1994).
Desde os seus inicios, as enquisas de hábitos deportivos incorporaron diversos indicadores sobre o uso do equipamento, grao de satisfacción, avaliación das necesidades e demandas prioritarias de instalacións e servizos. Na presente enquisa mantivemos a serie histórica de indicadores e introducíronse dous novos sobre os Servizos Deportivos Municipais. A análise que a continuación se presenta céntrase na comparación dos resultados de 2005 cos de 1990, o que permite dotar dunha perspectiva sociolóxica, limitada pero rigorosa, á enorme riqueza de información empírica que ofrece o II Censo de Instalacións Deportivas de 1997, á vez que permitirá igualmente matizar cualitativamente o III Censo, cuxo traballo de campo realizouse ao longo de 2005 e que se publicará en 2006.
8.3.1. Tipo de instalacións que utilizan os practicantes de deporte
Os espazos deportivos de carácter público reforzaron no últimos dez anos o seu papel protagonista na oferta de oportunidades para que os practicantes poidan realizar as súas actividades deportivas. Se en 1990 o 40% utilizaba habitualmente instalacións públicas e outros 40% lugares públicos, en 2005 incrementouse sensiblemente o uso das devanditas instalacións, o 51%, en tanto que tamén o fixo aínda que con menor intensidade a utilización de lugares públicos, o 43%, como se comproba cos datos que se presentan na Táboa 68.
Táboa 68. Instalacións deportivas que utiliza habitualmente a poboación que fai deporte, 2005-1990
| Tipo de instalacións utilizadas | 2005 | 2000 | 1990 |
|---|---|---|---|
| Instalacións públicas | 51 | 54 | 40 |
| En lugares públicos (parque, rúa, campo, etc.) | 43 | 38 | 40 |
| Instalacións dun club privado | 20 | 17 | 25 |
| Instalacións dun centro de ensino | 13 | 10 | 11 |
| Nun ximnasio privado | 8 | 8 | 7 |
| Na propia casa | 8 | 7 | 9 |
| Instalacións do centro de traballo | 1 | 2 | 1 |
Tamén é de destacar a importancia que teñen os espazos públicos, tanto en ámbitos urbanos como rurais, espazos que con frecuencia se converten en xeradores de redes sociais. Nun estudo pioneiro realizado nos espazos públicos e deportivos da cidade de Barcelona, detectáronse recentemente (Puig et ao., 2006) ata cinco tipos: familiares, de amizade, de inmigración, de benestar e forma física (wellness) e posmodernos. En cada un deste cinco espazos o estudo sociolóxico levado a cabo permitiu constatar que as relacións sociais entre as redes, tenden a ser de tolerancia e de respecto cara a unhas normas pactadas. Polo seu interese, sería conveniente levar a cabo estudos similares noutros ámbitos de cidades españolas, así como en ámbitos rurais nos que se realizan actividades de recreación e aventura na Natureza, co fin de coñecer con maior detalle o alcance de tales ámbitos no desenvolvemento da sociabilidad nas sociedades posmodernas.
O incremento na utilización de instalacións públicas viuse compensado pola diminución de instalacións de clubs privados, que pasou do 25% en 1990 a só o 20% en 2005. A utilización de instalacións de centros de ensino permaneceu relativamente estable, do 11% pasouse ao 13%, e algo parecido ocorreu coa asistencia a ximnasios privados que eran utilizados polo 7% en 1990 e polo 8% en 2005. Na propia casa realizan as súas ejercitaciones corporais o 8% en 2005, unha unidade porcentual menos que en 1990. A utilización de instalacións do centro de traballo continúa sendo minoritaria, só o 1%.
O forte incremento na utilización de instalacións públicas, debido ás iniciativas de promoción de equipamentos deportivos das corporacións locais, é o que fixo diminuír proporcionalmente a utilización de instalacións de clubs privados que aínda que creceron lixeiramente en cifras absolutas no últimos quince anos, fixérono a un ritmo tan por baixo ao experimentado polas instalacións públicas que as converteron aínda máis minoritarias como lugares de acollida para a realización de actividades deportivas, sobre todo en municipios pequenos e para practicantes de posición social media ou baixa.
E é que como xa coñecemos por estudos anteriores, a utilización de instalacións deportivas segue determinadas pautas sociais que se atopan estruturadas polas principais variables sociodemográficas, como se observa no seguinte cadro:
| Instalacións públicas | Lugares Abertos | Lugares privados* | |
|---|---|---|---|
| Xénero: | |||
| Home | 54 | 49 | 19 |
| Muller | 48 | 34 | 21 |
| Idade: | |||
| 15-24 | 61 | 34 | 19 |
| 65+ | 42 | 46 | 13 |
| Tamaño municipio: | |||
| -10.000 | 57 | 45 | 12 |
| 400.000+ | 48 | 41 | 28 |
| Posición social: | |||
| Baixa | 58 | 32 | 20 |
| Media | 51 | 44 | 33 |
|
Alta |
47 |
50 |
39 |
* Corresponde á suma lóxica de clubs privados e ximnasios privados
A utilización de instalacións públicas por parte de homes e mulleres é lixeiramente superior entre os primeiros, 54% e 48% respectivamente, e o mesmo ocorre coa ejercitación en lugares abertos, xa que os homes fano con maior frecuencia, o 49%, que as mulleres, o 34%. Polo que se refire a a utilización de lugares privados, as mulleres fano cunha frecuencia un pouco maior, o 19%, que os homes, o 13%.
Cando se teñen en conta a idade, a posición social e o tamaño do municipio de residencia, as diferenzas rexístranse igualmente na utilización de lugares abertos e de clubs privados, e non tanto na utilización de instalacións públicas. Os mozos residentes en pequenos e medianos municipios e os que teñen unha posición social alta utilizan con maior frecuencia que o resto dos practicantes os lugares públicos e abertos, en tanto que a de máis idade, residentes en grandes cidades e de posición media e alta son os que máis frecuentan os clubs privados. As instalacións públicas utilízanas maioritariamente todos os segmentos de poboación, cun lixeiro predominio dos máis novos e dos practicantes de posición social media e baixa.
Queda claro, pois, a posición dominante que ocupan as instalacións e equipamentos públicos convertidos, nos comezos do século XXI, na principal e dominante oferta para a práctica popular de ejercitaciones físicas e deportivas.
8.3.2. Proximidade das instalacións deportivas ao lugar de residencia
Do mesmo xeito que fixemos en anteriores edicións das enquisas de hábitos deportivos, e seguindo a proposta de Nuria Puig (1983) de analizar desde a óptica sociolóxica os equipamentos deportivos, imos ocuparnos seguidamente da dimensión referente á súa localización e distribución espacial.
Trátase dunha dimensión certamente importante, xa que ao tratarse duns equipamentos abertos ao público, a súa localización na trama urbana de pobos e cidades convértese nun factor condicionante do uso que poidan realizar os practicantes potenciais de deporte. Por esta razón, un dos indicadores que vimos utilizando nas enquisas sobre hábitos deportivos dos españois, é o referente á percepción dos entrevistados da existencia de instalacións deportivas nas proximidades dos seus fogares. Os resultados obtidos na presente enquisa son bastante positivos, xa que se incrementaron notablemente en relación a 1990 as porcentaxes de poboación que declara ter preto das súas casas diversos tipos de instalacións nos seus barrios, veciñanzas ou pobos, como se observa cos datos que se presentan na Táboa 69.
Táboa 69. Instalacións deportivas que se atopan próximas ao lugar de residencia, 2005-1990
| Tipo de instalacións | 2005 | 2000 | 1990 |
|---|---|---|---|
| Pista de tenis e/ou pádel | 35 | 37 | 32 |
| Piscina aire libre | 47 | 49 | 40 |
| Polideportivo aire libre | 47 | 46 | 36 |
| Piscina cuberta | 41 | 36 | 19 |
| Polideportivo cuberto | 51 | 49 | 27 |
| Campo de fútbol | 62 | 63 | 53 |
| Outros campos grandes (atletismo, rugby) | 18 | 20 | 17 |
| Frontón | 23 | 26 | 21 |
| -8.170 | -5.160 | -4.625 |
Os campos de fútbol son as instalacións máis frecuentemente percibidas pola poboación como situadas nas proximidades do fogar, pois así o recoñece o 62%, case dez unidades porcentuais máis que a principios da década. Nótese que dicimos que son as instalacións máis frecuentemente percibidas pola poboación, xa que puidese darse o caso de que existan outras instalacións menores que pasen desapercibidas por parte dos entrevistados, sobre todo por aqueles que non están interesados polo deporte, xa que a pregunta está dirixida a toda a poboación e non só aos que fan deporte. De todos os xeitos, o feito de que o 62% da poboación afirme que existe un campo de fútbol nas proximidades da súa casa, é un indicador fiable do notable incremento da construción deste tipo de instalacións nos últimos anos.
Xa a certa distancia, aparecen as piscinas ao aire libre como as instalacións que se atopan máis difundidas pola xeografía española, xa que así o recoñece o 47% dos entrevistados, sete unidades porcentuais máis que en 1990. Tamén cunha elevada porcentaxe, o 51%, aparecen os polideportivos cubertos, e co 47% os polideportivos ao aire libre, e tanto nun caso como noutro se trata de porcentaxes que experimentaron un notable incremento nos últimos anos. Especial interese cobra o incremento dos polideportivos cubertos, do 27% ao 51%, xa que se trata de instalacións que polas súas características permiten unha elevada continuidade de práctica deportiva, ao non depender apenas das continxencias climatolóxicas para o seu funcionamento regular.
Tamén se duplicou a porcentaxe de poboación que afirma que existe unha piscina cuberta preto de casa, o 41% fronte a só o 19% en 1990. Quizais se trate da instalación deportiva que permite un uso máis continuado e intenso para toda a poboación, con independencia das súas características sociodemográficas, e é tamén un excelente indicador de calidade do equipamento deportivo dunha comunidade.
O crecemento das pistas de tenis e pádel foi pequeno, en parte porque a principios da década dos 90 xa existía en España unha apreciable rede deste tipo de instalacións, sobre todo de tenis, deporte que coñeceu o seu máximo nivel de desenvolvemento nos anos 80, nivel que se mantivo ou mesmo diminuído segundo os casos na década dos 90. Aínda que o indicador non permite separar as pistas de tenis das de pádel, probablemente o crecemento desde o 32% en 1990 ao 35% en 2005 débase máis á construción de pistas de pádel que de tenis.
O crecemento da percepción da existencia doutras instalacións tales como campos grandes (atletismo, rugby) e frontóns, foi menor, pois as primeiras pasaron do 17% ao 18%, e as segundas do 21% ao 23%. Son instalacións de menor demanda popular que as anteriores, por iso é polo que se construíron menos na última década.
De todas as variables sociodemográficas que vimos empregando nas análises dos elementos diferenciadores dos fenómenos sociais estudados, o tamaño do municipio é a que máis inflúe na distribución das dotacións de instalacións deportivas, e na consecuente existencia dunhas ou outras nas proximidades do lugar de residencia. Os resultados que se presentan na Táboa 70 pon de manifesto a existencia de pautas bastante ben definidas nas dotacións de instalacións deportivas segundo o tamaño dos municipios:
Táboa 70. Instalacións deportivas próximas ao lugar de residencia segundo nivel de hábitat, 2005-2000
| Instalacións preto de casa | Menos de 2000 | De 2.000 a 10.000 | De 400.001 a 1 millón | Máis de 1 millón | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2005 | 2000 | 2005 | 2000 | 2005 | 2000 | 2005 | 2000 | |
| Pistas de tenis e/ou padel | 18 | 33 | 40 | 46 | 42 | 28 | 48 | 43 |
| Piscina aire libre | 47 | 46 | 60 | 68 | 43 | 38 | 57 | 50 |
| Polideportivo aire libre | 49 | 58 | 53 | 54 | 44 | 34 | 52 | 46 |
| Piscina cuberta | 4 | 3 | 19 | 17 | 55 | 41 | 73 | 67 |
| Polideportivo cuberto | 28 | 24 | 57 | 48 | 46 | 36 | 58 | 56 |
| Campo de fútbol | 61 | 64 | 72 | 77 | 52 | 55 | 62 | 65 |
| Outros campos grandes (atletismo, rugby) | 1 | 2 | 13 | 6 | 17 | 18 | 22 | 26 |
| Frontón | 35 | 41 | 26 | 25 | 21 | 20 | 24 | 27 |
Nos pequenos municipios rurais de menos de 2000 habitantes, as instalacións que os seus veciños teñen máis frecuentemente preto das súas casas son os campos de fútbol, 61%, seguidos de polideportivos ao aire libre, 49%, piscinas ao aire libre, 47%, e frontóns, o 35%. En cambio, apenas existen piscinas cubertas pois tan só afirma ter algunha preto das súas casas o 4% dos que residen nestes pequenos pobos.
A pauta de distribución de instalacións deportivas é ben distinta nas grandes cidades millonarias en habitantes. Un maioritario 73% dos que nelas residen afirma ter algunha piscina cuberta preto de casa, cousa que só recoñece o 55% dos que residen en cidades de tamaño intermedio, de 400.000 a 1 millón, e o 17% dos que residen en pobos semiurbanos, de 2.000 a 10.000 habitantes. Estes datos pon de manifesto que os esforzos que se realizaron na última década de mellorar as dotacións de piscinas cubertas, concentráronse especialmente nas grandes cidades, nas que existe unha maior demanda e unha maior capacidade potencial de uso destas instalacións, en tanto que nas cidades e pobos máis pequenos os esforzos concentráronse máis na construción de piscinas ao aire libre.
Ademais, a maior parte das instalacións deportivas que se construíron no últimos dez anos son públicas, cousa que destacamos anteriormente ao citar as fontes do Censo de Instalacións Deportivas de 1997, pero que se confirma plenamente cos resultados que ofrece a Táboa 71.
Táboa 71. Carácter público ou privado das instalacións deportivas que están preto de casa, 2005-1990
| Tipo de instalacións | Instalacións públicas | Instalacións privadas | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2005 | 2000 | 1990 | 2005 | 2000 | 1990 | |
| Pista de tenis e/ou pádel | 62 | 60 | 52 | 25 | 24 | 39 |
| Piscina aire libre | 73 | 71 | 70 | 15 | 14 | 21 |
| Polideportivo aire libre | 86 | 82 | 74 | 6 | 7 | 11 |
| Piscina cuberta | 72 | 65 | 63 | 18 | 10 | 26 |
| Polideportivo cuberto | 83 | 78 | 71 | 8 | 7 | 15 |
| Campo de fútbol | 83 | 79 | 70 | 7 | 6 | 12 |
| Outros campos grandes | 82 | 71 | 71 | 10 | 10 | 15 |
| Frontón | 80 | 71 | 67 | 12 | 10 | 19 |
É de destacar que en todas as instalacións mencionadas, que cobren a maior parte dos tipos de instalacións coas que están dotados os equipamentos deportivos, incrementáronse no período considerado as porcentaxes dos que declaran ter algunha delas preto de casa e que teña carácter público. Só nos casos das piscinas ao aire libre e outros campos grandes diferentes dos de fútbol, as porcentaxes son similares ou iguais en ambas as enquisas. En cambio, produciuse unha diminución nas porcentaxes dos que citan ter instalacións privadas nas proximidades de casa, o que cabe interpretar non tanto como que existan en números absolutos menos instalacións deste tipo en 2005 que en 1990, como que a construción continuada de grandes instalacións de carácter público fixo diminuír en termos relativos a presenza percibida das instalacións privadas.
Outra dimensión interesante da imaxe e uso das instalacións deportivas é a que se refire a a utilización que fan delas as familias dos entrevistados. Desta maneira obtemos unha visión máis global do uso das instalacións xa que non o referimos ao que realizan individualmente os practicantes, como máis ben á utilización que fai a unidade familiar. Os resultados que se ofrecen na Táboa 72 pon de manifesto que a utilización familiar das piscinas e dos polideportivos, aumentou sensiblemente na década estudada.
Táboa 72. Poboación que tendo preto do fogar unha instalación deportiva, utilízaa a familia, 2005-1990
| Tipo de instalacións | Utilízaa a familia | ||
|---|---|---|---|
| 2005 | 2000 | 1990 | |
| Pista de tenis e/ou pádel | 24 | 25 | 26 |
| Piscina aire libre | 48 | 48 | 45 |
| Polideportivo aire libre | 34 | 36 | 31 |
| Piscina cuberta | 33 | 36 | 30 |
| Polideportivo cuberto | 31 | 34 | 26 |
| Campo de fútbol | 25 | 27 | 26 |
| Outros campos grandes | 18 | 16 | 18 |
| Frontón | 20 | 14 | 27 |
Tanto as piscinas ao aire libre, co 48%, como as piscinas cubertas, co 33%, son as instalacións máis utilizadas polas familias españolas, utilización que é tres unidades porcentuais maior que en 1990. Os polideportivos ao aire libre, co 34%, e os polideportivos cubertos, co 31%, son a continuación as instalacións máis utilizadas desde un punto de vista familiar, e tamén experimentaron un crecemento de uso no dez últimos anos.
O resto das instalacións permaneceron estancadas ou retrocederon nos seus niveis de uso familiar, xa que tanto os campos de fútbol como outros campos grandes e os frontóns non reúnen as características de pluriactividad de exercicios e prácticas deportivas que teñen as piscinas e os polideportivos, pluriactividad que facilita a súa utilización por varios membros da unidade familiar.
8.3.3. Percepción das instalacións dispoñibles e avaliación de novas necesidades
Continuando o noso estudo sociolóxico dos equipamentos deportivos no marco teórico da definición da situación que realiza a poboación ao preguntarlle polos seus intereses, afeccións, valores e prácticas deportivas, resulta case ineludible coñecer que percepción ten de cuán suficientes son as instalacións que poidan atoparse preto de casa para satisfacer as necesidades familiares de práctica deportiva, e no caso moi probable de que non sexan suficientes que tipo de instalacións conviría construír nos próximos anos. Desta maneira teremos un indicador que pode contribuír a orientar a planificación de instalacións deportivas. Na Táboa 73 preséntanse os resultados correspondentes á primeira parte do indicador descrito.
Táboa 73. Percepción das instalacións deportivas dispoñibles, 2005-1990
| As instalacións que están preto de casa | 2005 | 2000 | 1990 |
|---|---|---|---|
| Son suficientes | 36 | 34 | 21 |
| Son insuficientes | 52 | 53 | 60 |
| En realidade, non hai ningunha instalación preto de casa | 7 | 9 | 12 |
| Non contesta | 5 | 4 | 7 |
| -8.170 | -5.160 | -4.625 | |
| Lembra que no últimos cinco anos inaugurasen preto de onde vive | 2005 | 2000 | 1990 |
| Un polideportivo municipal | 16 | 18 | 21 |
| Un ximnasio privado | 19 | 17 | 23 |
| Un club deportivo privado | 5 | 3 | 5 |
| Outro tipo de instalación deportiva | 9 | 8 | 15 |
| -8.170 | -5.160 | -4.625 |
De novo atopamos un resultado que confirma a mellora experimentada no últimos quince anos pola dotación de equipamentos deportivos en España, unha mellora que fixo aumentar a porcentaxe de poboación que considera suficientes as instalacións deportivas que se atopan preto de casa, do 21% en 1990 pasouse ao 36% en 2005. Unha mellora que, con todo, non impide que sexa maioritaria a poboación que considera insuficientes as instalacións existentes, o 52%, e que mesmo un 7% recoñeza que, en realidade, non existe instalación algunha preto de casa. Por tanto, queda aínda moito por planificar e construír para que o sentido anteriormente descrito de percepción minoritaria e maioritaria invístase.
Posiblemente mantendo o ritmo de construción de instalacións deportivas desta última década puidésese iniciar este investimento desexable, xa que segundo os datos que se conteñen na propia Táboa 73, é relativamente numerosa a poboación que lembra que no últimos cinco anos inaugurasen diversos tipos de instalacións nas proximidades do fogar no que vive. Aínda que un tanto inferiores aos valores atopados en 1990, os resultados da presente enquisa de 2005 son reveladores do aceptable ritmo de construción de instalacións, xa que o 16% lembra que se inaugurou preto de onde vive un polideportivo municipal, o 19% un ximnasio privado, o 5% un club deportivo privado e o 9% outro tipo de instalación deportiva. Resultados que confirman que o ritmo de construción de instalacións deportivas de carácter público municipal, é moito máis elevado que o referente a instalacións privadas.
Polo que respecta ás instalacións deportivas que os entrevistados consideran máis necesarias e desexables ter nos seus barrios, veciñanzas ou pobos, a piscina cuberta é claramente a máis citada como se observa na distribución de resultados que se presenta na Táboa 74.
Táboa 74. Poboación que considera que se necesitan novas instalacións deportivas no seu lugar de residencia, 2005-1990
| Instalacións que habería que construír nos próximos anos | 2005 | 2000 | 1990 |
|---|---|---|---|
| Pistas de tenis e pádel | 42 | 45 | 58 |
| Piscina aire libre | 45 | 48 | 54 |
| Polideportivo aire libre | 45 | 47 | 55 |
| Piscina cuberta | 54 | 54 | 59 |
| Polideportivo cuberto | 45 | 45 | 57 |
| Campo de fútbol | 34 | 36 | 47 |
| Outros campos grandes | 41 | 45 | 55 |
| Frontón | 34 | 38 | 48 |
Aínda que é unha maioría do 54% a que cita a piscina cuberta como a instalación que desexaría ter preto de casa, con todo trátase dunha porcentaxe que é menor en cinco unidades ao rexistrado na enquisa de 1990, o que mostra que diminuíu lixeiramente a demanda deste tipo de instalación, grazas ás construídas sobre todo nas grandes e medianas cidades nos últimos anos. As demandas doutras instalacións, que oscilan entre o 45% de piscinas e o 45% de polideportivos ao aire libre por unha banda, e o 34% de campos de fútbol e o 34% de frontóns por outro, son inferiores ás rexistradas en 1990, pola mesma causa mencionada máis arriba.
8.3.4. Imaxe das instalacións deportivas de carácter público
A existencia de máis instalacións deportivas de carácter público é, evidentemente, unha condición necesaria pero non suficiente para que a poboación desenvolver de forma crecente os seus hábitos deportivos. E é que na actual fase na que se atopan os equipamentos deportivos públicos, superado o atraso histórico en que se atopaban ata hai relativamente poucos anos, cobra maior importancia o que poidan ofrecer un servizo axustado ás demandas dunha poboación esixente na súa demanda de servizos deportivos de calidade (Peiró e Ramos, 1995).
A complexidade alcanzada pola rede pública de servizos deportivos municipais trouxo consigo que a xestión das instalacións que a integran, converteuse nun tema de interese prioritario tanto desde unha perspectiva académica como desde o punto de vista da propia política deportiva (García Ferrando, 2001b). E é que tal como destacouse tantas veces, unha vez posto en marcha un servizo destas características, o que se necesita en primeiro lugar é que o público o coñeza e que lle resulte accesible. Tamén é importante que o servizo conte cun persoal adecuado que o atenda, e que o programa de actividades resulte atractivo para os distintos tipos de usuarios potenciais, tales como nenos, novos, amas de casa, empregados, xubilados, etc.
Dado que existe unha apreciable actividade de cursos sobre xestión deportiva tanto no ámbito público como privado, consideramos oportuno incluír algúns indicadores que ofrezan unha información básica e xenérica sobre algunhas dimensións relevantes do funcionamento destes servizos deportivos. Na Táboa 75 preséntanse os resultados correspondentes a unha batería de opinións estruturadas en pares que teñen un significado contrario, de tal modo que os entrevistados poidan manifestar o seu acordo coa opinión que mellor se axusta á imaxe que teñen das instalacións deportivas de carácter público no propio municipio, opinións que fan referencia a temas que tivemos ocasión de debater nos nosos estudos sobre a xestión do deporte no ámbito municipal (García Ferrando, 2001b).
Táboa 75. Acordo con diversas opinións sobre a situación das instalacións deportivas de carácter público do propio municipio, 2005-1990
| Opinións sobre as instalacións municipais | 2005 | 2000 | 1990 |
|---|---|---|---|
| a. Hai instalacións suficientes; a xente non se preocupa polo deporte | 33 | 33 | 26 |
| b. Se existisen máis instalacións nos barrios, faríase máis deporte | 61 | 61 | 68 |
| a. Acceden ás instalacións só os que forman parte dun equipo | 27 | 27 | 46 |
| b. Todo o mundo que quere accede ás instalacións | 62 | 62 | 46 |
| a. A xente non vai ás instalacións porque non están a man | 43 | 48 | 54 |
| b. A xente non vai ás instalacións por despreocupación | 48 | 44 | 37 |
| a. Falta información e publicidade sobre as instalacións | 57 | 61 | 64 |
| b. A información e a publicidade que dá a Administración son suficientes | 31 | 27 | 26 |
| a. Falta persoal para atender ao público | 42 | 42 | 55 |
| b. As instalacións si contan con persoal | 34 | 36 | 32 |
Tomando como punto de partida os resultados correspondentes á enquisa de 1990, as opinións da presente enquisa de 2005 pon de manifesto que se produciu una certa mellora na imaxe global destes servizos municipais. Agora ben, trátase dunha mellora relativa xa que aínda é maioritaria, o 61%, a opinión de que no caso de que houbese máis instalacións nos barrios faríase máis deporte, posto que as existentes na actualidade non son suficientes. Con todo, aínda sendo algo escasas, as que existen gañaron moito en accesibilidade, pois tamén é maioritaria, o 62%, a opinión de que todo o mundo que quere accede ás actuais instalacións. Trátase dun nivel de opinión que é superior ao manifestado en 1990 en dezaseis unidades porcentuais, o que representa unha mellora notable. En cambio, diminuíu sensiblemente, do 46% pasou a só o 27%, a opinión de que ás instalacións teñen acceso sobre todo os deportistas que integran equipos de competición, “ocúpanas entre uns cuantos”, cousa que pode ocorrer en instalacións dedicadas preferentemente ao adestramento e competición de ámbito federativo.
Pero o feito de que diminuíse esta percepción e aumentase, en cambio, a que recoñece a accesibilidade, é un indicador de que unha boa parte dos servizos deportivos municipais fortaleceu nos últimos anos a súa orientación prioritaria cara ao deporte e ejercitación para todos, e parece que van atopando fórmulas para facer compatible este servizo ao público en xeral co uso das instalacións para os adestramentos dos equipos federados.
A medida que se van construíndo novas instalacións deportivas de carácter público vai perdendo forza a opinión de que a xente non vai ás instalacións porque non se atopan a man, e en cambio gaña apoio a opinión de que en realidade a xente non vai ás instalacións pola súa persoal despreocupación e non porque falten ou sexan inaccesibles. É significativo a este respecto facer notar que a primeira opinión pasou de ter un apoio maioritario do 54% en 1990 a un máis moderado, o 43% en 2005, en tanto que o apoio á segunda opinión ha ido en aumento desde o 37% en 1990 ao 48% en 2005. Pódese interpretar este cambio como o reflexo dunha adaptación posmoderna dunha sociedade cada vez máis afluente e posmaterialista como a española, na que os valores de disciplina, traballo, aforro e sobriedade propios da modernidade, e do deporte tradicional, van deixando paso a valores máis hedonistas e de goce do tempo libre da posmodernidad.
Aínda que aumentou o número e a accesibilidade das instalacións públicas, parece con todo, que o público potencialmente usuario non coñece ou non ten información suficiente sobre elas, isto é, que non existe unha boa publicidade que as aproxime de forma atractiva aos seus posibles clientes. Trátase dun problema que apenas mellorou na última década xa que continúa sendo maioritaria a opinión de que falta información e publicidade sobre as instalacións, 64% en 1990 e 57% en 2005. A opinión contraria, isto é, que a información e a publicidade que dá a Administración son suficientes, segue sendo minoritaria, 26% e 31%, a principios e finais do período considerado, respectivamente.
Tamén parece producirse unha mellora no servizo que ofrece aos usuarios o persoal que atende estas instalacións, aínda que se trata dunha mellora aínda pouco xeneralizada, xa que continúa sendo máis elevado a porcentaxe dos que opinan que falta persoal para atender ao público, o 42%, que o correspondente á opinión contraria de que as instalacións si contan con persoal para atender ao público, o 34%.
8.3.5. Servizos deportivos municipais máis utilizados e máis necesitados
Nun estudo recente sobre os servizos deportivos públicos en municipios de máis de 25.000 habitantes, facíase patente a diversidade de actividades que se ofertan na actualidade desde tales servizos. Para ilustrar a extrema diversidade utilizábase a expresión metafórica de bazar de actividades, para salientar programas de servizos nos que cabía atopar desde actividades de musculación para adultos ata aeróbic infantil, desde aqua-ximnasia a esgrima, desde golf a kárate, desde tiro con arco a ioga e vea como unha seda, pasando por actividades na natureza, actividades médico-deportivas, xogos deportivos municipais, actividades de verán, de neve e algunha outra máis cuxa cita faría excesivamente longo o seu recordatorio (García Ferrando, 2001b).
Na nosa análise desta dispersión na oferta de actividades de tantos servizos municipais españois a finais do século XX, destacabamos a falta de unidade dos criterios planificadores observados xa que se advirte con demasiada frecuencia a estruturación nun mesmo nivel de plans, programas e proxectos que deberían ser tratados con criterios independentes pero coherentes entre si. Unha desigual estrutura planificadora da oferta que vai acompañada de tratamentos manifestamente desequilibrados por outra, xa que non adoitan gardar proporción cando se avalían segundo criterios de grupos de idade e xénero, de duración e temporalidade ou de finalidade e promoción. En suma, programas nos que aparece esvaecida a planificación deportiva no seu significado e interpretación máis teórica e técnica (Mestre, 1995). É evidente que cunha oferta de actividades tan diversa, resulta difícil, cando non imposible, precisar a natureza, obxecto e contidos dos Servizos Deportivos Municipais. Situación que non axuda precisamente a definir cun mínimo rigor o que é realmente deporte para todos ou deporte popular na actual etapa histórica, e cal é o papel das políticas deportivas municipais na súa promoción e satisfacción.
Trátase, que dúbida cabe, dun tema de debate e reflexión que transcende, con moito, o alcance do presente estudo, polo que só podemos analizar aquí os resultados de dous indicadores que, polo menos, poden contribuír a orientar o tratamento ben informado empíricamente dun tema tan importante para o desenvolvemento en España do deporte popular ou para todos. Na Táboa 76 ofrécense datos globais sobre o grao de utilización dos servizos deportivos municipais, e sobre os servizos e actividades que utilizan os seus usuarios.
Táboa 76. Utilización individual e familiar dos servizos e actividades deportivas que ofrece o Concello da localidade de residencia, 2005-2000
| Os servizos municipais | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| Si os utiliza na actualidade | 32 | 35 |
| Utilizounos anteriormente, pero agora non | 27 | 23 |
| Nunca os utilizou | 40 | 42 |
| Non contesta | 1 | -- |
| -8.170 | -5.160 | |
| Servizos e actividades que utiliza | 2005 | 2000 |
| Escolas deportivas municipais | 49 | 52 |
| Natación en piscina ao aire libre | 34 | 33 |
| Natación en piscina cuberta | 29 | 28 |
| Programa de ximnasia para adultos | 11 | 10 |
| Actividades complementarias (campamentos de verán, cursos de esquí, recreación...) | 9 | 9 |
| Apoio equipos deportivos de competición | 8 | 8 |
| Outros | 8 | 3 |
| -2.641 | -1.806 |
Os servizos deportivos de carácter público que ofrecen os municipios conseguiron o seu propósito de converterse en institucións que canto menos, pódense considerar bastante populares, xa que máis da metade dos entrevistados recoñece que eles mesmos e as súas respectivas familias utilízanos actualmente ou o fixeron no pasado. En concreto, o 32% utilízaos na actualidade, o 27% utilizounos anteriormente aínda que agora non o fan, e o restante 40% nunca os utilizou.
Os servizos e actividades máis utilizados son, sobre todo, as escolas deportivas municipais, o 49%, seguidas da natación en piscina cuberta, o 34% e da natación en piscina ao aire libre, o 29%. O resto das actividades utilízanse con menor frecuencia, xa que só una delas excede o 10% de uso. Os programas de ximnasia para adultos alcanzan o 11%, as actividades complementarias tales como campamentos de verán, cursos de esquí e recreación, etc., foron realizadas polo 8%, e as accións de apoio de equipos deportivos de competición alcanzou ata agora a un 9% dos usuarios dos servizos deportivos municipais.
Se se dispuxese da suficiente información sobre distribución real dos gastos na execución dos orzamentos municipais, cousa por agora imposible de lograr pola inxustificada opacidade de moitos Concellos para facilitar información deste tipo, poderíase comparar o nivel de apoio financeiro que se dirixe a cada un dos servizos e actividades anteriores, e así poder coñecer ata que punto garda relación coa cantidade de poboación que os utiliza. Pola nosa experiencia de campo na investigación deste importante tema, entendemos que se pode avanzar a hipótese de que o apoio financeiro real a equipos deportivos de competición atópase moi por encima dese 9% de usuarios que o reciben, en tanto que as escolas deportivas municipais reciben un apoio financeiro moi por baixo dese 49% de usuarios que as utilizan.
Trátase, evidentemente, dunha situación que responde a decisións políticas con frecuencia enmascaradas en declaracións públicas de apoio ao deporte popular, pero que en realidade ocultan o que a poboación critica e correctamente percibe, isto é, que é o deporte espectáculo o que recibe realmente o maior apoio oficial e que, en cambio, o deporte para todos só recibe unha pequena parte do devandito apoio (ver Táboa 66 en leste mesmo capítulo).
Outro indicador que complementa a información xeral que vimos analizando sobre o funcionamento dos servizos deportivos municipais, é o que se refire a as actividades e servizos deportivos que deberían promocionarse de forma prioritaria, tendo en conta as necesidades individuais e familiares dos entrevistados. Convén lembrar que se trata dunha pregunta formulada ao conxunto da poboación, e non só aos usuarios, que se realizou nos seguintes termos: “Se de Ud. dependese exclusivamente, e tendo en conta as súas necesidades e as da súa familia, que actividades deberían promocionarse prioritariamente desde os servizos municipais de deporte da súa localidade?”. Trátase, pois, dunha pregunta moi xenérica cuxa resposta reflicte as necesidades ideais do entrevistado, e de forma proyectiva do conxunto da sociedade, con independencia da capacidade e predisposición persoal e individualizada de chegar a utilizar eses servizos e actividades no caso real de que se ofertasen de forma alcanzable. É deste xeito como entendemos convén interpretar os resultados que se presentan na Táboa 77.
Táboa 77. Actividades e servizos deportivos municipais que deberían promocionarse prioritariamente tendo en conta as necesidades individuais e familiares, 2005-2000
| Servizos e actividades que se deberían promocionar | 2005 | 2000 |
|---|---|---|
| Escolas deportivas municipais | 56 | 53 |
| Programa de ximnasia para adultos | 41 | 30 |
| Natación en piscina cuberta | 32 | 23 |
| Actividades complementarias | 28 | 25 |
| Natación en piscina ao aire libre | 17 | 15 |
| Apoio equipos deportivos de competición | 12 | 14 |
De novo son as escolas deportivas municipais, co 56%, as que reciben unha maior demanda, moi por encima do resto de servizos e actividades. En segundo lugar aparecen os programas de ximnasia para adultos, cun apoio do 41%, seguidos das actividades complementarias, o 28%, e da natación en piscina cuberta, o 32%. A demanda de actividades en piscina ao aire libre distánciase aínda máis das anteriores, o 17%, e o apoio a equipos deportivos de competición recibe o menor nivel de apoio, só o 12%.
O valor e interese destes resultados vai depender da súa capacidade para influír nun próximo futuro nas decisións que se tomen no ámbito da política deportiva municipal, cando se preparen os orzamentos anuais dirixidos aos servizos deportivos municipais, xa que como se sinalou anteriormente non parece que vistas as cousas de forma global, e facendo abstracción dos casos individuais, exista unha situación de correspondencia equilibrada entre, por unha banda, o grao de apoio oficial que reciben as diversas actividades que promoven os servizos deportivos municipais e, por outro, as actividades máis utilizadas e demandadas polos cidadáns. Esa é polo menos a definición da situación que realiza a poboación española tal como maniféstase a través dos resultados da presente enquisa e, como se dicía ao principio deste capítulo, dita definición da situación tende de forma sociológicamente inexorable a ser real nas súas consecuencias, que non poden ser outras que niveles máis elevados de insatisfacción e de non participación do que sería de desexa.